Îlmê cuye û yê cinîyan JINEOLOJÎ

- Newaya Jin
622 views

Jineolojîyo ke xo zey îlmê cuye û yê cinîyan îfade keno her ke şino hîna vêşî keweno rojeve. Jineolojîyo ke cinîyanê kurdan ra pîya, hereketê cinîyan yê dinya zî bi eleqeyêko gird çimê xo açarnayê ser o, her ke şino xo hîna zaf tenzîm keno. 

Hem hetê averşîyayîş û qezencan de hem zî hetê hêrişanê ke merdimayî rî bi rî manenî ra azadîya cinîyan karakterê na seserre dîyar kena. Coka her averşîyayîşo teorîk û çalakî tesîrê xo bi hawayo rew nîşan dano. Wina aseno ke hetê tevgerê azadîya cinîyan de heme çî amebîy vatiş, labelê prosesêko winasî de Tevgerê Azadîya Cinîyan yê Kurdîstanî hêvîyê neweyî xelq kerdî. No semed ra her mefhûmo ke hetê Tevgerê Azadîya Cinîyan yê Kurdîstanî ra erzîyeno orte ser o xeylê munaqeşeyî yenî kerdiş.  

Prosesê xo tenzîm kerdişî

Îlmê cuye û yê cinîyan Jineolojî prosesê xo şinasekerdiş û dayîşşinasnayîşî vîyarna. Nika prosesê xo tenzîm kerdişî de yo. Feqet artêşa cinîyan ya ke hereketê azadîya cinîyan ya Kurdîstanî, veto orte, partîbîyayîşê cinîyan û konfedarasyonê cinîyan o ke fikir û teorîyan ra awan beno. Nê heme hetan ra resîyaya merhaleyêka bellî ye, edî hamleyanê neweyan xo rê keno hedef. Jinelolojî zî nameyê na hamle yo. No yew hamle yo ke xo rê kerdo hedef ke çîyê ke cepheya xo de arê kerde, înan biresno komel û cinîyanê cîhanî. Merdim eşkeno jineolojî sey koma nê fikran bierjno.        

Cîhanî, heme cinîyê ke cepheyê şerî de ca girewtê rê eleqe nîşan da, labelê fikir û çalakîyê ke nê şerî vetî orte ser o cigêrayîş nêkerd. Cigêrayîşê ke zaf kêmî ameyî kerdiş zî bi tesîrê ewnîyayîşê oryantalîst û pozîtîvîzmî de mendî û bi hawayo baş nêbîy. Senî ke femînîzm îdeolojîyo ke bi Şorişê Fransa û têkoşînê heqê cinîyan yê Amerîka û Îngilîstanî aver şî, Jineolojî zî bi rayberîya cinîyanê kurdan Rojhelatê Mîyanênî, netîceyê tecrubeyanê bi desan serran de aver şî. Jineolojî hedef keno ke tarîxê dînamîkê xoverdayîş û azadîya cinîyan yê Rojhelatê Mîyanênî bivejo orte. Şorişê cinîyan yê nê erdan do heme hereketanê cinîyanê dinya ser o tesîr bikero. 

Jineolojî wayîrê mîrasêko tarîxî yo senîn o?     

Zanayîş û îlm, cuye û merdimî ra girêdaye wayîrê kokêkê etimolojikî yê makî yê. Hema vajê heme ziwanan de makî ya, kurdkî de zî çekuyê ke welidîyayîş û cuyayîş ra girêdaye yî ra xeliq beno. Kokê îlm, zana, zanayîşî za; welidîyayîş. Îlm bi manadayîşê merdimahî yê estena xo vejîyayo orte. Mîtolojî, dîn, felsefe heme zî tewirêk yê nê manadayîşî yî. Coka ganî merdim nînan çarçeweya îlmê komelkî de bigîro xo dest. Merdim eşkeno vajo ke nê goreyê pozîtîvîzmî manayêka hîna girde danî. Her îlm komelkî yo û netîceyê lazimî, tecrube û manadayîşê cuye de vejîyeno orte. Eke ma fîzîk, kîmya yan zî matematîkî ser o cigêrayîş bikerî, ma do na raştîye bivînî.  

Rewşa normale de zîhnîyetê îlm û zanayîşê raştî mabênê estene û zanayîşî de têkilîyêka bihêz awan keno. Labelê badê ke îqtîdarî reyde hakimîya camêrdan şekil girewto ra nata derheqê estene de zanayîşêko raşt nêdano. Hîna zaf hakimîyet meşrû keno. Ma hemîne dejê ci ancenî. Ma wayîrê zanayîşêko gird î, ma vanî qey ma zaf zana yî, labelê ma bi nêeşkenî nê zanayîşê xo xelq bikerî. Zanayîşê ma bi estena ma nêreseno formêk. Netîceyê tewr giran yê naye zî tewr zaf ma cinîyî ancenî.

Jineolojî rîyê xo tadano cinîyan yê ke dormeyê xo de cuye xelq kena. Demokrasî, ekolojî, etîk-estetîk, ekonomî û cuyêka merkezê ci de cinîye esta, tena seba cinîye nê, seba heme komelî lazim a. Jineolojî cîyayîya xo tîya de nîşan dano. Fikir û paradîgmaya Rayver Abdullah Ocalanî paradîgmayêka cinîyan a. Ekolojî ra hetanî ekonomî, sîyasetî ra hetanî felsefe heme waran de herçiqas ke camêrd bo zî ma camêrdanê ke felsefe û fikirê xo dormeyê cinîyan de awan kenî, na çarçewa de gênî xo dest. 

Jineolojî do ser kamcî xete xo aver bero? 

Jineolojî raybazêk o ke cinîyan gêno merkezê xo. Bi hawayêkê bînî Jineolojî ilmê pîyacuyayîşê azad şinase keno. Aye ra munaqeşeyê jineolojîyî do têkilîya cinîyan û camêrdan hetê felsefî, ekonomîk, kulturî û tarîxî ra bîyaro ziwan. No semed ra seba ke averşîyayîşê camêrdan zî girewto hedefê xo mîyan, merkezê Jineolojîyî de tena cinîyî çin ê, nameyê îlmê komelkî yo ke goreyê vînayîşê cinîyan aver şino zî esto.   

Jineolojî îlmê ekonomî de tenya bi analîzkerdişê rewşa cinîyan nêmaneno, aye ra wetêr şino û wazeno ke bi teorîyê ekonomî ke keda cinîyan ra awanbîyayî, yew bingeyo ke têduştîya camêrdan û cinîyan temîn biko teorîze û dezgehkî bikero. Ke no zî yeno manaya pratîzê bîyayîşê ekonomîyê komunalî beno. Çunke eke şima biwazî tarîxê verapeybîyayîşê ekonomî, metod, rebaz û wasitayanê ey dîyar bikê, îstîsmarbîyayîşê karkeran ra vêşêr datayan (doneyan) tarîxê ekonomî ra dûrîvistişê cinîyan de bivînê. Şima ke yew cinî sey kolonîyê tewr verên û peyên analîz kerd, doneyê (zanayîşê) ke şima resenê înan tena cinîyan ra eleqedar nêbenê. Yanî no averê azadîya ekonomîke ya cinîyan, warê ekonomî de aseyayîşê keda cinîyan ra vêşêr yew nêzdîbîyayîşî îfade keno û no waranê îlmîyan de beno vurîyayîşanê girdan. 

Aye ra wexto ke sînoranê Jineolojîyî yeno dîyar kendene, heme çîyanê ke cinîyan eleqedar kenî, esas yenê girewtene û wina yenê şinase kerdene.

Vernîya Tevgerê Azadîya Cinîyan de hîrê çîyê esasîyê estî û lazim o ke Jineolojî nînan bikero. Nînan ra yew; seba ke tarîxê koletî yê cinîyan Rojhelato Mîyanên de dest pêkerdo, ganî Jineolojî cinîyî senî ameyê kolekerdiş û vera na koletî de senî xover daya, ne eşkera bikero. 

O dîyin; dînamîkan, rayîr, metod û wasitayanê şorişê cinîyan yê diyînî yê Rojhelatê Mîyanênî ke do nê tarîxî ra girêdaye aver şoro, teorîze kerdene yo-ke tecrübeye hereketê azadîya cinîyan yê Kurdîstanî û femînîzm û mîrasê hereketanê azadîya cinîyan na mana de verê hişê merdimi akenê. Hîrêyin zî; pratîzekerdişê peymana komelkî ya cinîyan. 

Jineolojî problemanê esasî yê komelkî senî tespît keno?

Îdeolojîyo pozîtîvîst de heme çî yeno parçekerdiş, her çî goreyê muhîmî û talîtîya xo ser o yeno vindertiş. Jineolojî cigêrayîşanê xo de heqîqet parçe nêkeno bi hawayo pîya gêno xo dest. Lazimî û problemê cinîyan do bibî rojeva Jineolojîyî. Çarçewaya Jineolojîyî de Ewropa û Tirkîya-Vakurê Kurdîstanî de cîya, Amerîkaya Latînî de problemanê cîya-cîyayan ser o yenî munaqeşekerdiş. No semed ra tayê waran de babetê felsefe vejîyenî aver, tayê waran de zî hetê ci yê ekonomîk û sîyasetî vejîyenê aver. No yew dewlemendîyo. Şîdet û îstîsmaro cinsîyo ke ro cinîyan beno probleme heme cîhanî yo. 

No derheq de perspektîfê xopawitişî yê Jinelolojî senîn o?  

Babeta xopawitişê cewherî de tecrubeyêkê dewlemend yê Tevgerê Azadîya Cinîyan esto. Tevgerê Azadîya Cinîyan hem xopawitişê cewherî bi perspektîfêko hîra gêno xo dest û hem zî wayîrê tecrubeyanê bi desan serran o. Tayê hêzê ke tesîrê YPJyî vînenî, çarçeweya şerê taybetî de tayê cilanê leşkerîyan bi cinîyanê rindan danî paykerdiş û bi sîleh fotografanê înan ancenî û bi no hawa hewl danî ke hêzê Tevgerê Azadîya Cinîyan kêmî bikerî. Helbûke warê şerî de babetanê hîs, fikir, rêxistine, erjê etîk-estetîkî û îradebîyayîşê cinîyan de zaf çîyê ke do bêrî vatiş estî. Hetanî nika no het de qaso ke yeno waştiş xebatî nêameyî kerdiş. Çîyê ke cinîyî xopawitişê cewherî ra musenî tena xebetnayîşê sîlehan û pawitişê xo, erjê xo û welatê xo nîyî; kîşta nînan de cinîyî sîyasetî ra hetanî ekonomî, têkilîya cinî û camêrdan ra hetanî xeylê çîyan xopawitişê cewherî ra musenî.

Şîdet û îstîsmaro cinsî netîce yo. Ganî cinîyî bi rayîr û raybazanê dewlemendan tedbîranê xo bigîrî û no çîyêko elzem o. Ewro Rojawan de asayîşê cinîyan, keyeyê cinîyan û qanûnê cinîyan aver şinî û nê babetan de pisporî aver şina. Nê zî hetê şîdet û îstîsmarê cinsî ra tesîr kenî. Labelê eke ma şîdetî hetanê sîyasî, ekonomîk û sewbîna hetan ra nêgirî xo dest, ma nêeşkenî xeyrja pawitişê dewlete û cezadayîşî ra vêşêr çîyêk bikerî. 

Jineolojî hetanî nika çiqas rayîr girewt?

Heta nika derheqê Jineolojîyî de Kurdîstanî ra hetanî çar hetanê cîhanî bi perspektîfê cuya azade xeylê şinaseyî yenî kerdiş. Çîyê ke hetanî nika bi nameyê Jineolojîyî ameyî kerdiş, zafê înan bi însîyatîfanê herême virazîyayî. Ge-ge çîyê ortaxî bêrî kerdiş zî, zafaneya ci de giranîya însîyatîfanê herême esta. Konferansê Jineolojîyî, atolyeyî, nuşteyê ke kovare û keyepelan de vejîyenî ûêb. Abîyayîşê beşanê Jineolojîyî yê unîversîteyan de û mufredatê lîseyan de bicabîyayîşê Jineolojîyî û sewbîna xebatî nê xebatan ra yî. Nika tayê cigêrayîşê komelkîyî zî dîyayî destpêkerdiş.  

Jineolojî reaksîyono senîn gêno? 

Ganî vere naye bîro dîya kerdenê: Jineolojî, zîhnîyetêko neweyo ke wazeno îlmê komelkî de bi vînayîşê cinîyan şoriş bikero. Jineolojî tevgerê cinîyanê Rojhelato Mîyanên ra hetanî yê Amerîkaya Latînî reaksîyono pozîtîf gêno. Çumkî têkoşînê azadîya cinîyan yê nê welatan mîyanê perspektîfê femînîstî ra gêrayîşê xo rê cewab nêdîyo. Aye ra komelbîyayîş, vurîyayîşê fikrê camêrdkî, şorişê cinîyan û babetanê dîn û kulturî de Jineolojî eleqeyê înan anceno. Hetê ke ilmî îqtîdarî ra girêdayeyê gênî xo dest, lazimîya înan yê îlmê cinîyan çin a. Tayê kesî/derûdorî Jineolojîyî sey femînîzmê kurdan yan zî femînîzmê post-kolonyalî gênî xo dest. Hetta tayê vanî ganî merdim ey çarçeweya femînîstîya neweye de bigîro xo dest. Naye ra Jineolojî çiqas aver şêro, hende reaksîyonê ke bêrî do rayîr nîşanî bidî.