Bütün anne ve babalar, çocuklarını çeverelerine karşı duyarlı insanlar olarak yetiştirmek için çok uğraş verirler. Çünkü duyarlılık dünyada şiddetin azalmasındaki en büyük faktördür. Çocuğun empati kurmak konusunda oluşturacağı beceri onun benlik gelişimini geliştireceği, bunun yanında duyarlılık yeteneğini ve diğer insanlarla olan sosyal iletişimini de kolaylaştıracaktır. Bu anlamda empatinin çocukların yaşamında çok önemli bir yeri vardır.
Empati nedir?
Empatiyi kısaca tanımlayacak olursak; başkasının yerine kendimizi koyabilme ve o kişinin nasıl duygular içerisinde olduğunu olabildiğince tahmin edebilme yeteneğidir. Bu yetenek duygularla ilgili diğer pek çok yetenek gibi zamanla öğrenilir ve gelişir.
İnsan ilişkilerinin oluşmasında ve olumlu yönde gelişmesinde iki insanın birbirlerini anlaması en önemli faktördür. Bunun yolu da empatiden geçer. Kişiler empati ile birbirini anlar ve karşılıklı güven geliştirir. Bu nedenle karşılıklı ilişkilenmede empati çok önemli bir yere sahiptir.
Çocuklar sosyal yaşam içinde yer alırken, başkaları ile sürekli ilişki içerisinde olacaklarından, bu ilişkiler süresince başkalarının problemlerini daha kolay anlayabilir ve ilişkileri içindeki problemleri daha kolay çözebilirler. Bu özellikleri de diğer çocuklar tarafından kolayca kabul görmelerini ve olumlu ilişkiler kurmalarını sağlar.
Empati nasıl öğretilir
Çocuklar hayatla ilgili hemen her şeyi, anne ve babalar başta olmak üzere çevresindeki yetişkinlerden görerek öğrenirler. Bu sebeple anne babanın yapacağı ilk şey başkalarına empati gösterdiklerini çocuklarının tecrübe etmeleri için fırsatlar yaratmaktır. Çevrelerinde olup bitenlere duyarlı olmak, çevresindeki insanlarla olan ilişkilerini çok yakından etkiler ve şekillendirir. Bunun yanında çocukların çok küçük yaştan itibaren empati kurabildiğini bulgulayan araştırmalar da vardır, ve bu araştırmalar çocuklarda empati yeteneğinin içgüdüsel olarak ortaya çıktığını da savunur. Bir bebeğin diğer bir bebeği ağlarken duyması ve kendisinin de ağlamaya başlaması en erken görülen empati kurma örneği olarak adlandırılıyor. İki üç yaşına gelen bir çocuğun ise üzgün ya da mutsuz birine kendi sevdiği bir eşyasını vererek onu mutlu etme çabası yine erken çocukluk döneminde görülen bir empati örneğidir.
Bu araştırmalar empatinin biri bakıma içgüdüsel olduğunu gösterse de çocukların gelişim dönemleri göz önünde bulundurulması gereken önemli bir faktördür. Örneğin çocuklar 8-9 yaşlarına kadar empatinin ne demek olduğunu kavrayamazlar. Bu nedenle onlara bu kavramın ne demek olduğunu anlatmaktan ziyade, onların bu yeteneği doğal olarak geliştirecekleri ortamlardan faydalanarak onlara bu yolla öğretme en etkili yoldur. 5 yaşındaki çocukların adalet kavramları çok gelişmiştir. Mesela kendilerinden iyi davranışlar beklendiği için, benzer tutumu çevrelerinden de beklerler. Bu sebeple çevrede gelişen olaylara olan ilgileri empati yeteneklerini geliştirmek için çok önemlidir. Çocuklar empati yeteneklerini ne kadar erken yaşta geliştirirlerse, ileriki yaşamlarında işleri o kadar kolaylaşacaktır.
Empatiyi teşvik etmek için neler yapabilirsiniz
Duyguları dile getirmek, özellikle küçük çocukların kendi duygularını anlamalarına yardımcı olur ve böylece kendi hislerini kontrol etme yetenekleri gelişir. Mesela elinizden geldiği kadar gördüğünüz davranışlara yorumlar yapın. Örneğin “kardeşinle oyuncağını paylaşman kardeşini çok sevindirdi” gibi. Bunu yaparken çocuğunuzda görmek istediğiniz davranışları farkettiğinizi ona hissetirmiş olursunuz ve çocuğun çevreye olan duyarlılığını teşvik edersiniz. Bununla beraber olumlu olmayan duyguları da tanımlamak ve kabul etmek de eşit derecede önemlidir. 6 yaşındaki çocuğunuza sakince kardeşinin elinden oyuncağını çekip aldığı için kardeşinin çok üzüldüğünü belirtmekten sakınmayın. Ona kardeşini daha iyi hissetmesi için ne yapması gerektiğini de sorabilirsiniz.
Bunun yanında çocuklarınıza duyguları resimler ve çizimler yoluyla hem kendisinin hem de çevresindekilerin neler hissedebildiklerini tahmin etmesi için teşvik etmeye çalışabilirsiniz. Mutlu, üzgün, kızgın, heyecanlı, gibi basit duygulardan başlayarak daha karmaşık olan kıskançlık, kaygılı, gibi duygulara doğru yavaş yavaş ilerleyebilirsiniz. Kitaplardaki ya da televizyondaki karakterlerin yüzlerinden nasıl duygular hissetiklerini ve kendilerinin de aynı duyguları hissettikleri zamanları hatırlamalarını teşvik edebilirsiniz.
Çocuğunuzun başkalarıyla empati kurduğunu gördüğünüzde onu övmeniz önemlidir. Çocuğa hangi davranışları doğru yaptığını detaylı olarak belirtin. Örneğin “Kırmızı arabanı arkadaşınla paylaşman çok cömertçe bir davranıştı, arkadaşın gülümsüyordu çok sevindiğini farkettim” gibi.
Çocuğunuzun duygularıyla ilgili konuşmasını teşvik edin. Onu çok dikkatli bir şekilde dinlediğinizi göstererek onu önemsediğinizi gösterin. Başkaları ile ilgili bir şey anlatıyorlarsa, kendi düşüncelerinizi belirtmeden onun ne düşündüğü ile ilgili sorular sorun. Düşüncelerini paylaştığında ise onu başka türlü anlatacak kelimelerle çoğaltın ki kelime dağarcıkları genişlesin.
Siz de kendi duygularınızı onlarla paylaşın. “Bana bağırdığın zaman bu beni çok üzüyor” ya da “İş arkadaşım bugün beni çok sinirlendirdi” gibi. Böylece çocuğunuz erişkinlerin de duyguları olduğunu ve bunun hayatın bir parçası olduğunu öğrenecek ve bu duyguları kendileri hissettiklerinde nasıl başa çıkacaklarını da öğrenmiş olacaklar.
Çocuklara diğer insanların davranışları ile ilgili de yorumlar yapın ve çocuğunuzun da farketmesini sağlayın. Örneğin “okulunun ilk gününde öğretmenin sana çok arkadaşça davranmıştı ve senin korkularını aza indirmişti.” Böyle yaparak başkalarının davranışlarının onun duygularını nasıl etkileyebileceğini öğretmiş olursunuz
Bunun yanında sözsüz ipuçlarını da öğretin. Oyun alanlarında bir köşede oturarak oynayan çocukları ve insanları uzaktan izleyerek onların duyguları ile ilgili tahminlerde bulunmasına yardım edin. “Bak şu çocuk arkasını dönüp hızlı şekilde omuzlarını sallayarak yürüyor, suratı da asık görünüyor, ne hissediyor dersin, bence bişeye kızmış gibi görünüyor.”
Çocukların çevrelerindekilere kibar davranmaları için teşvik edin, çünkü bu çevresindekilere karşı duyarlı olmasını teşvik eder. Teşekkür etmesini, lütfen demesini hatırlatın ve neden bunları söylemesi gerektiğini öğretin.
Çocuğunuzu kontrol etmek için ona kızmayın. Çünkü psikologlar onlara kırıldığında içlerine kapanacaklarını savunuyorlar. Bununla beraber yapmaması gereken bir şey yaptığında ona sakince davranışının sizi kızdırdığı yerine üzdüğünü ve sonuçlarının neler olacağını söyleyin. “Yemekten önce tatlı yeme demiştim, beni dinlemedin, bu beni üzdü. Yemekten sonra yiyeceğin tatlı hakkını kaybettin şimdi” gibi.
Çocuğunuza yapabicekleri küçük işler yaptırın. Çünkü sorumluluk almak çocukların çevresindekilere duyarlılıklarını arttıran bir faktördür. Yardımcı olduğu işleri överek belirtin.
Her fırsatta başkalarını düşünmeleri için onları teşvik edin. Örneğin çocuğunuzu alış verişe götürdünüz. Ve herhangi bir şey almak istiyor. Ona evdeki küçük kardeşinin de aynısından isteyip istemeyeceğini sorun.
Çocuklarınızın sosyal yaşamlarına ilgi gösterin. İnsanların günlerinin nasıl geçtiği ile ilgili spesifik sorular sormak sosyal ilişkilerde insanlara ilgili ve iyi davranmanın önemini vurgular. “Bugün okulda kiminle oynadın?”” Okuldan gelirken Ali ile ne konuştun?” gibi sorular başkalarına iyi ve saygılı davranmakla ilgili konuşmalar yaratma fırsatı doğurur.
Çocuğunuzun kardeşiyle yaptığı kavgalarda, sorunu çözmek için birbirlerine duygularını ve düşüncelerini anlatmalarını teşvik ederek hem kendi duygularını hem de kardeşinin duygularını anlamasına yardımcı olun.
Çocuğunuzun yardım ve bağış aktivitelerinde yer almasını teşvik edin. Yardıma ihtiyacı olan insanlara yardım etmek empati duygusunu geşiştiren çok kolay ve önemli bir yoldur. Mesela hasta bir komşunuza yemek yapacaksanız, ne yapacağınızla ilgili fikrini alın, beraber götürün. Kendisine küçük gelen elbiseleri ya da küçükken oynadığı oyuncakları yardım kuruluşlarına bağışlaması için paketlemesini sağlayın. İnsanların bazen basit yardımlara ihtiyaçları olduğunu anlatın. Başkalarına kendisine sunulan bir şeyden dolayı teşekkür etmenin önemli olduğunu vurgulayın.
Kız ve erkek çocuklarınızdan aynı şekilde davranmasını bekleyin. Toplumda genelde erkeklerden başkalarına empati göstermesi daha az beklenilen birşeydir. Bazen hiç farkında olmadan erkek çocukları etraftakilere empati ile davrandıklarında çok daha az övülürler. Bazen anne/babalar ve toplum, erkek çocuklarından “güçlü” olmasını bekledikleri için, onlara empati yapmanın önemini öğretmede geri duruyorlar. Bu da toplumun cinsiyetçiliği ile ilgilidir.
Çocuklar çevrelerine gösterdikleri empatiyi anne ve babanın kendi aralarındaki ilişki de de görmek ister. Bu aranızdaki bağın güçlülüğü açısından çok önemlidir. Bunun yanısıra disiplin uygulamalarının etkili olmasında çok önemli bir yeri vardır. Eğer çocuk, anne/babası tarafından anlaşıldığını hisseder ve duygularına önem verildiğini anlarsa, onların verdiği kurallara uyma olasılıkları da artar. En önemlisi, eğer anne ve babalar çocukların duygularına duyarlı olurlarsa, onlardaki değişimlerin kaynağını ve neden olan temel duyguları fark edebilirlerse, hem birçok problem hafif düzeydeyken çözülebilir, hem de ağırlaşma olasılığı olan problemler fark edilebilir.
Fadime TİŞKAYA / Aile terapisti ve çocuk gelişim uzmanı
