Graça Machel Mozambikli bir politik ve sosyal aktivist, başta çocuk hakları olmak üzere insan haklarının tesisi için mücadele vermiş bir insani yardım gönüllüsü. Hem Mozambik ve hem de Güney Afrika Cumhuriyet
i’nde devlet başkanı eşi olarak birçok çalışmada yer almış; özellikle de kadınlar ve çocukların eğitimi ve haklarının savunulmasında kayda değer çabalar yürütmüş mücadeleci bir kadın. 1994 yılında Mozambik’de kurduğu, kâr amacı gütmeyen Toplum Gelişimi Vakfı’nın (Foundation for Community Development-FDC) başkanlığı görevini halen sürdürüyor. Vakıf, Mozambik’in yeniden inşası, toplumun güçlendirilmesi, sosyal ve ekonomik adaletin sağlanması amacıyla faaliyet yürüten sivil toplum örgütlerine yardımlarda bulunuyor; toplumun bilgiye ve gelişkin teknolojiye ulaşmasını kolaylaştırıyor. Mozambik Çocukları Ulusal Örgütü (National Organization Children of Mozambique) Başkanı olarak yetimleri iyi evlere yerleştirme, Mozambik kadınlarını güçlendirme ve iç uyumu geliştirme çalışmaları yürütmüş bulunuyor. Birçok ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşta etkin görevler alarak Afrika kadınlarına öncülük etmenin yanısıra uluslararası alanda da hatırı sayılır bir yer edinmiş durumda.
‘Neden kendi ülkemde bir yabancı gibi hissettiriliyorum?’
Asıl adıyla Graça Simbine 17 Ekim 1945 yılında, o zamanlar Portekiz sömürgesi olan ve Portekiz Doğu Afrikası olarak adlandırılan Mozambik’in İncadine kırsal bölgesinde çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babasının ölümünden 17 gün sonra ve altı kardeşin en küçüğü olarak açtı gözlerini dünyaya. Eğitimini Metodist misyoner okullarında yapan Graça bir burs kazanarak başkent Maputo’da lise öğrenimi gördü. Sınıfında 40 beyaz öğrencinin arasındaki tek siyah tenli öğrenciydi. “Neden kendi ülkemde bir yabancı gibi hissettiriliyorum? Yabancı olanlar onlar, ben değil! Burada bir yanlışlık var” diye sorgulamalar yaşıyordu. Portekiz’deki Lizbon Üniversitesi’nde bir dönem Almanca okudu ve bağımsızlık konusundaki düşünce ve etkinliklerle burada tanıştı. Ana dili Shangaan’ın yanısıra Almanca, Fransızca, İspanyolca, İtalyanca, Portekizce ve İngilizce de konuşan Graça üniversite eğitiminin ardından 1973’de döndüğü ülkesinde Mozambik Kurtuluş Cephesi’ne (Mozambican Liberation Front-Frelimo) üye oldu. Bir gerilla olarak askeri eğitim görmekle birlikte eğitim alanında rol üstlendi ve öğretmen olarak görev yaptı.
Ülke kaosa ve ekonomik çöküntüye sürüklendi
Ağustos 1975’de, bağımsızlık mücadelesinin zafere ulaşmasından iki ay sonra, gerilla mücadelesi sırasında tanışıp duygusal ilişki yaşadığı, direniş mücadelesinin lideri ve zaferden sonra Mozambik’in ilk devlet başkanı olan Samora Machel ile hayatını birleştirdi. Bu tarih
ten itibaren Graça Machel adını kullanmaya başladı. Aynı yıl Eğitim ve Kültür Bakanı olarak atandı ve bu görevi 1989 yılına kadar sürdürdü. Bakanlık görevini üstlendiği zaman Afrika’da okur-yazarlık düzeyinin en düşük olduğu ülkelerden biriydi Mozambik. Graça Machel iki yıl içinde okula devam oranında bir patlama yarattı ve okur-yazar olmayanların düzeyini düşürdü. Görevi süresince toplumun bilgiye, teknolojiye ulaşma olanaklarını güçlendirdi. Ancak karşı-devrim güçleri boş durmuyorlardı ve CIA’nın desteğiyle iç savaş çıkartarak ülkeyi kaosa ve ekonomik çöküntüye sürüklediler. Tam yeniden sükunetin sağlandığı bir dönemde, 1986 yılında Samora Machel’in uçağı Güney Afrika semalarında düştü ve Samora Machel yaşamını yitirdi. Uçağın düşmesinde Güney Afrika beyaz yönetimi de zan altında kaldı. Graça-Samora Machel çiftinin iki çocukları oldu.
O zaman hala cezaevinde olan Mandela ve eşi Winnie, Machel’e başsağlığı mektupları yazıp acısını paylaşmışlardı. Machel eşinin kaybından derin üzüntü duymuş, beş yıl siyahlara bürünmüştü. Sonunda 1991’de 12 yaşındaki oğlunun teşvikiyle yoksullukla mücadele amaçlı bir vakıf kurarak yaşamında yeni bir sayfa açtı.
Nelson Mandela ile evlilik
Graça Machel, bakanlık görevinin sona ermesi ardından silahlı çatışmaların çocuklar üzerindeki etkileri konusunda Birleşmiş Milletler uzman raportörü olarak rol üstlendi. İlk kez el atılan bir sorun olarak mülteci kamplarındaki çocukların hakları konusunda yürüttüğü çalışmalarla 1995 yılında Birleşmiş Milletler’den önemli bir ödül olan Nansen Madalyası’nı aldı. 1996’da BM’in sekreterliğini üstlenmesi önerildi, ancak o, “Siyasi iradesi yok. Orada ne yapacağım” diyerek reddetti.
Cezaevinde iken mektup yoluyla birbirlerine hitap ettikleri Nelson Mandela ile 1990 yılında cezaevinden çıktıktan sonra ilk kez yüz yüze görüştüler. “Her ikimiz de çok, çok yalnızdık. Her ikimiz de konuşabileceğimiz, bizi anlayabilecek birini istiyorduk” demişti daha sonraları Machel.
Mandela’nın eşi Winnie’nin kendisiyle evlilik ilişkisini reddetmesi üzerine Mandela çifti boşandı. Boşanmadan sonra Graça ile Mandela daha sık görüşmeye başladılar. 1996’da kamuoyuna açıklanan ilişkileri 18 Temmuz 1998’de resmen evlenmeleriyle sonuçlandı ve 5 Aralık 2013’de Mandela’nın ölümüne kadar birliktelikleri sürdü. Güney Afrika’da ırkçı beyaz rejimin devrilmesi ardından devlet başkanlığı görevini üstlenen Nelson Mandela’nın eşi olarak Graça Machel ikinci kez bir devlet başkanı eşi rolündeydi. Mozambik’e her zaman bağlı kalmanın yanısıra şimdi Güney Afrika halkına da hizmet edecekti.
Afrika tarihinde önemli roller üstlenmiş iki ayrı ülke liderinin eşi olmakla onların mücadeleleri ve başarılarında rol sahibi, etkili bir kadındı Machel. Mozambik bağımsızlık mücadelesi lideri ile yaşamını paylaşırken, “Ben Samora’nın karısı değilim, ben benim” diyordu. Mandela da, 2007’de Machel için, “Patron o. Yalnız olduğum zaman güçsüzüm” diyordu.
Başarıları birçok kez ödüllendirildi
Zeki, entellektüel, karizmatik, önderlik yeteneği gelişkin, kendine güvenli ve kararlı gibi değerli özelliklerle tanımlanan Graça Machel yaşamı boyunca çok çeşitli rol ve görevler üstlendi. Bakanlık ve öğretmenliğin yanısıra, Mozambik Çocukları Ulusal Örgütü başkanlığı yaptı. Köy Evleri Yetim Yerleştirme Vakfı çalışmalarına katkı sundu. Çocukların rehabilitasyonu için ailelerle birlikte çalışmalar yürüttü, çocuk evliliklerini önlemek için çalıştı. 1998 yılında Zimbabve’de yapılan konferansa UNICEF Temsilcisi olarak katıldı. UNESCO Milli Komisyonu Başkanı olarak görev yaptı.
Ulusal ve uluslararsı alanda bu kadar etkili çalışmalarda yer alan Machel çabaları ve başarılarından dolayı birçok kez ödüllendirildi. Bunlardan bazıları şunlardır:
1992’de Afrika Ödülü, 1995’de BM-Nansen Madalyası, 1997’de Global Vatandaş Ödülü, 1997’de InterAction İnsani Ödülü. Ayrıca, 1998 yılında Kuzey-Güney Ödülü’nü kazanan iki kişiden biri olurken 2005’de de Nelson Mandela ile birlikte Dünya Çocukları Ödülü’ne layık görüldü. 2008’de Stellenbosch Üniversitesi tarafından onursal doktora derecesi ile ödüllendirilen Machel başka bazı üniversiteler tarafından da onursal üye olarak kabul edildi.
Graça Machel bugün de insanlık davasına çeşitli biçimlerde hizmet etmeye devam ediyor.
