İrom Chanu Sharmila Hindistanlı bir sivil haklar aktivisti, politik aktivist ve şairdir. Hindistan’ın kuzeydoğusunda yer alan Manipur eyaletinden olması nedeniyle, ‘Manipur’un Demir Leydisi’ veya ‘Mengoubi’ (‘adil olan’) isimleriyle de anılmaktadır. Hindistan’da yedi eyalet için uygulanmakta olan 1958 tarihli Silahlı Kuvvetler (Özel Yetkiler) Yasası’nın (AFSPA) kaldırılması için yaptığı uzun süreli açlık grevi ile “dünyanın en uzun açlık grevcisi” sıfatını kazandı.
5 Kasım 2000’de başladığı ve 9 Ağustos 2016’da sona erdirdiği açlık grevi 16 yıl sürdü. 500 haftadan fazla bir süre yiyecek ve suyu reddeden Sharmila tutukluluğu süresince devlet güçlerince burundan zorla beslendi. Kaldırılması için eyleme geçtiği yasa; devletin silahlı güçlerine, arama izni olmadan mülkleri arama ve insanları tutuklama, bir kişinin devlete karşı hareket ettiğine dair “makul şüphe” varsa ölümcül güç kullanma yetkisi veriyordu. İrom Sharmila, 14 Mart 1972’de Hindistan’ın Manipur eyaletinin başkenti İmphal’e bağlı Kongpal’de dünyaya geldi. Manipur Hindistan’ın kuzeydoğusundaki yedi kardeş eyaletten biri ve bağımsızlık arayışları, etnik gruplar arasındaki şiddet olayları şeklinde on yıllardır süren bir isyandan dolayı ağır kayıplara uğruyor. Bini aşkın insan siyasi çatışmalarda yaşamını yitirmiş bulunuyor. Manipur’un da içinde bulunduğu yedi eyalet ile Hindistan, Pakistan, Çin arasındaki çekişmeli bölge Jammu ve Keşmir 1958’de çıkarılan Silahlı Kuvvetler (Özel Güçler) Yasası’nın (AFSPA) uygulama alanları.
Böyle bir coğrafyada doğup büyüyen Sharmila insan hakları ihlalleri karşısında tavırsız kalmadı ve insan hakları ihlalleri ile ilgilenen yerel barış hareketleri içinde yer aldı. Devlete bağlı güçler tarafından işlenen ihlallerden biri de 2 Kasım 2000’de Manipur’un İmphal Vadisi’ndeki bir kasaba olan Malom’da bir otobüs durağında bekleyen on sivilin vurularak öldürülmesiydi. “Malom Katliamı” olarak adlandırılan saldırıyı Hindistan Paramiliter güçlerinden Assam Rifles’ın gerçekleştirdiği düşünülüyor.
2000’de oruca başladı
O zaman yirmi sekiz yaşında olan İrom Sharmila bu katliamı protesto için 5 Kasım 2000’de Malom’da oruç tutmaya başladı. Hindistan hükümetinden ilk talebi, AFSPA’nın yürürlükten kaldırılmasıydı. Bu yasa uygulamadan kaldırılıncaya kadar yemek yememeye, içmemeye, saçını taramamaya veya aynaya bakmamaya yemin etti. Greve başladıktan üç gün sonra polis tarafından tutuklandı ve Hindistan Ceza Kanunu (IPC) gereğince, “intihar girişiminde bulunmak” suçlamasıyla adli gözetime sevk edildi. Tutukluyken sağlığının hızla bozulması üzerine 21 Kasım’da burnundan midesine indirilen bir plastik boru vasıtasıyla zorla beslenmeye başlandı. Açlık grevine başlamasından itibaren Sharmila her yıl düzenli olarak serbest bırakılıp tekrar tutuklandı.
‘İdealim Gandhi’ye çiçekli bir borç ödemek’
2004 yılında artık Sharmila “kamu direnişinin simgesi” olmuştu. 2 Ekim 2006’da serbest bırakıldığında Mahatma Gandhi’ye adanmış bir anıt olan Yeni Delhi’deki Raj Ghat’ı ziyaret etti; “Benim idealim Mahatma Gandhi’ye çiçekli bir borç ödemek” diye açıkladı ziyaretinin amacını. O günün akşamında öğrenciler, insan hakları aktivistleri ve halktan insanların katıldığı bir protesto gösterisinde yer aldı. 6 Ekim’de sürdürdüğü açlık eyleminden dolayı ‘intihar girişiminde bulunduğu’ iddiasıyla Delhi polisi tarafından yeniden tutuklandı ve Tüm Hindistan Tıp Bilimleri Enstitüsü’ne götürüldü. Oradayken Başbakan, Başkan ve İçişleri Bakanı’na mektuplar yazdı. Kendi davasını Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi’nde ele alacağı sözünü veren Nobel ödüllü İranlı insan hakları aktivisti Şirin Ebadi ile bir araya geldi. Sharmila 2011’de Hindistanlı yolsuzlukla mücadele aktivisti Kisan Baburao “Anna” Hazare’yi Manipur’u ziyaret etmek üzere davet etti. Hazare onunla görüşmeleri için iki temsilci gönderdi. Hindistan Komünist Partisi (Marksist-Leninist) Eylül 2011’de Sharmila’ya ve AFSPA’nın yürürlükten kaldırılmasına desteğini açıklayarak ülke çapında ajitasyon çağrısı yaptı.
Kadınlardan destek zinciri
Ekim 2011’de ağırlıklı olarak Batı Bengal’de faaliyet yürüten bir siyasi parti olan Tüm Hindistan Trinamool Kongresi’nin Manipur Pradesh örgütü Sharmila’ya desteklerini açıkladı ve parti başkanı Mamata Banerjee’ye AFSPA’nın feshedilmesinde yardım etmesi çağrısında bulundu. Orucun on birinci yılının sonunda, Kasım ayında İrom Sharmila Hindistan Başbakanı Manmohan Singh’e yasanın yürürlükten kaldırılması için tekrar çağrı yaptı. 3 Kasım’da Hindistan’ın Guwahati bölgesindeki bir yerleşim yeri olan Ambari’de 100 kadın Sharmila’ya desteklerini bir insan zinciri oluşturarak gösterirken diğer sivil toplum örgütleri de dayanışma için 24 saat oruç tuttu. 2011’de onun mücadelesine dikkat çekmek için, “Sharmila’yı Kurtar Dayanışma Kampanyası” (SSSC) başlatıldı. Aralık 2011’de bir devlet üniversitesi olan Pune Üniversitesi, Sharmila’nın 39. yaşı onuruna Manipur’dan 39 kadın öğrencinin derece dersleri almaları için bir burs programı duyurdu.
Af Örgütü tarafından ‘düşünce mahkumu’ ilan edildi
2014 Dünya Kadınlar Günü’nde MSN Anketi tarafından ‘Hindistan’ın en iyi kadın ikonu’ seçilen İrom Sharmila aynı yıl iki parti tarafından ulusal seçimlere katılması için getirilen önerileri reddetti. Daha sonra da hapis yatan kişilerin oy hakkından mahrum bırakılması nedeniyle bu hakkını kaybetti. 19 Ağustos 2014’te bir mahkeme, tutukluluğu için başka bir neden bulunmamasına dayanarak serbest bırakılmasına hükmetti. Ancak 22 Ağustos 2014’te beraat ettiği suçlamalara benzer suçlamalarla tekrar tutuklandı; 15 gün adliyede tutuldu. Uluslararası Af Örgütü tarafından düşünce mahkumu ilan edildi. İrom Chanu Sharmila, annesinin ıstırabını görmenin eylemindeki kararlılığını etkileyebileceği inancıyla, eylemi süresince annesiyle yalnızca bir kez görüştü. “AFSPA’nın kaldırıldığı gün annemin elinden pirinç yiyeceğim” demişti. 28 Mart 2016’da, hakkındaki suçlamalar İmphal’daki bir yerel mahkeme tarafından reddedildiği için Sharmila gözaltından serbest bırakıldı. Ancak hükümet AFSPA’yı yürürlükten kaldırana kadar evine gitmeme ve annesini görmeme yeminine bağlı kalan Sharmila serbest bırakılır bırakılmaz İmphal’da, 1891’de İngilizlere karşı savaşmış Manipur Ordusu şehitlerinin anısına dikilmiş olan ulusal anıt Şehid Minar’da orucuna devam etti. Süresiz oruçla intihara teşebbüs suçlamasıyla bir kez daha tutuklandı. İrom Sharmila 26 Temmuz 2016’da, orucuna 9 Ağustos 2017’de son vereceğini ve Manipur’daki bir sonraki eyalet seçimlerine katılacağını açıkladı. “Siyasete gireceğim ve mücadelem devam edecek” diyerek AFSPA’nın kaldırılması için mücadelesini siyasi alanda sürdüreceğini ilan etti.
Uluslararası birçok ödül verildi
İrom Chanu Sharmila verdiği kararlı mücadeleyle uluslararası alanda ödüllere layık görüldü. Güney Kore’de, “Barış, Demokrasi ve İnsan Haklarının desteklenmesi ve savunulmasında aktif olan seçkin bir kişi veya gruba” verilen Gwangju İnsan Hakları Ödülü’nü 2007’de Hindistanlı insan hakları aktivisti Lenin Raghuvanshi ile birlikte aldı. 2009’da Mayillama Vakfı’nın ilk ödülüne, “Manipur’daki şiddet içermeyen mücadelesinin başarısı için” layık görüldü. Asya İnsan Hakları Komisyonu’ndan 2010 yılında ömür boyu başarı ödülü kazandı. Aynı yıl, Hindistan Planlama ve Yönetim Enstitüsü’nün Rabindranath Tagore Barış Ödülü ile 12. Signature Sarva Gunah Sampannah “Barış ve Uyum Ödülü”ne layık görüldü. 2013 yılında Uluslararası Af Örgütü tarafından düşünce mahkumu olarak ilan edilen Sharmila geçmişte ve bugün etkili olan kişiler kadar etkili bir şahsiyet olarak değerlendiriliyor. Sharmila Ekim 2016’da iki meclis seçim bölgesine itiraz etmek amacıyla Halkın Dirilişi ve Adalet İttifakı (PRAJA) adlı bir siyasi parti kurdu. 2017 Manipur Yasama Meclisi seçimlerinde aday oldu ancak çok az oy alabildi. 2019 yılında gazeteci-aktivist Gauri Lankesh’in katledilmesi ardından Sharmila hükümeti politik kararlar alırken insanların duygularını göz ardı etmekle suçladı. Hindistan’da İngilizce yayınlanan The Economic Times gazetesine verdiği bir röportajda, seçim siyaseti ve sürecin taşıdığı kirliliği deneyimlemiş olduğunu ve artık siyasetle ilgilenmediğini ifade etti.
16 yıllık oruç
İrom Sharmila’nın on altı yıla yayılan orucu ve sürekli mücadelesi AFSPA’nın yürürlükten kaldırılması tartışmalarını güçlendirdi. Hindistan hükümeti içinde de bu yönlü tartışmalar tetiklendi. Hindistan İçişleri Bakanlığı, AFSPA’nın Kuzeydoğu bölgelerinden kaldırılmasını tweetledikten sonra, Manipur Başbakanı, İrom Chanu Sharmila’yı konuk olarak davet edeceği bir günlük kutlama çağrısında bulundu. AFSPA bugün sadece Kuzeydoğu eyaletinin 31 ilçesi ve kısmen 12 ilçede uygulanmaktadır. Jammu ve Keşmir’in tüm birlik bölgesi için halen yürürlüktedir. BM, 31 Mart 2012’de AFSPA’nın Hindistan demokrasisinde yeri olmadığını belirterek Hindistan’dan yasayı iptal etmesini istedi. BM’nin yargısız veya keyfi infazlarla ilgili Özel Raportörü Christof Heyns, Keşmir’e yaptığı ziyaret ardından, bu yasanın Uluslararası Hukuku açıkça ihlal ettiğini belirtti. Hindistan Yüksek Mahkemesi de, silahlı kuvvetler tarafından AFSPA kılığında gerçekleştirilen herhangi bir karşılaşmanın kapsamlı bir soruşturmaya tabi tutulması gerektiğini ifade etmiştir. Yargıtay ifadesinde, “Mağdurun sıradan bir kişi mi, militan mı yoksa terörist mi olduğu, saldırganın sıradan bir kişi mi yoksa devlet mi olduğu önemli değil. Kanun her ikisi için de aynıdır ve eşittir. Her ikisi için de geçerlidir. Bu, demokrasinin, hukukun üstünlüğünün ve bireysel özgürlüklerin korunmasının gereğidir” denilmektedir. İrom Chanu Sharmila’nın yaşamı ve mücadelesi bazı kitaplar ve bir tiyatro oyununa konu olmuştur. Sharmila 17 Haziran 2017’de İngiliz Desmond Anthony Bellarnine Coutinho ile Hindistan’ın Güney eyaletlerinden Tamil Nadu’da evlendi. 2019’da doğan ikiz kızları bulunmaktadır.
