Di qada zanist de keda jina KurdĀ 

- Berjin TEKOŞER
392 görüntüleme

DI DIROKE DE JINEN KURDDi her serdemekê de, jinên Kurd ji bo pêşxistina civaka xwe rol lîstine û pêşengtî kirine. Jinên Kurd xwedî kesayetek wiha bûn ku di qada zanist de jî bikaribin di serdema tê de dijiyan, bibin hêvî û ronahî li pêşiya civak ê. Helbet ne tenê di qada zanist û hedîs de, bê guman di gelek qadên din de jî bi heman rol û nêzikatiyê tevgerîne. Cih hatiye di kar û barê rêvebirênê de û cih hatiye jî di karê siyaset û pirsgirêkên civakî de, rola ketiye ser milê wan bi cih anîne. Jinên Kurd di her şert û mercî de xwedî kedek mezin bûye, gelek kar û xebat dane meşandin ku di roja me ya îro de mixabin nayê zanîn. Ne tenê xebat û karê ku encam dane nayê zanîn, sed mixabin ku navê wan jinan jî ber bi bîr kirinê diçe.

Esma: Ew di 715 H. (1315.M) de tĆŖ dinyayĆŖ, keƧa Ehmed bĆ®n husin el-HekarĆ® ye. Esma ku hedĆ®svanek bi nav Ć» deng e, li gel Ehmet bin ƎdrĆ®s el-HamavĆ® Ć» Fadil Ramazan perwerde dibĆ®ne. EbĆ» HamĆ®t bin Zahir, di sala 770.H (1369.M) de, li QahĆ®re wĆŖ guhdarĆ® dike.

EmetĆ»llah: KeƧa EbĆ» ElĆ® bin el-Şarap Ehmet el-KurdĆ® ye. Li cem EbĆ» el-Ferec bĆ®n el-ZabĆ»b fĆŖrĆ® hedĆ®sa El Salil dibe. Di sedsala 9.an ya H. de, di nav rĆŖza zanistan de cih digire Ć» bi hĆ®n kirinĆŖ re mijĆ»l dibĆ». DestĆ»ra berhema El ZaulĀ“lamĆ® ji aliyĆŖ EmetĆ»llah we tĆŖ dayĆ®n. Dema ku ƧavĆŖ xwe ji cĆ®hanĆŖ digire 60 salĆ® ye.

Ummû Muhemed: Keça Yusif el-Hekarî ye, di nav hedîsvanên navdar de cihê xwe digire. Di sala 714.H (1314.M) de, gelek kesên navdar yên wek Ebû Ebdullah Muhemed bîn Omer û Ebdûllatîf, Ummû Muhemed guhdarî dikin û di heman demê de ev kesane jî ji wê hedîsan fêr dibin.

Navên ku hatine ji bîr kirin

Cuveyriyet: Bi xwe keƧa Ehmet bin Ehmet el-HekarĆ® ye. Di meha remezan a 704.H (1305.M) de tĆŖ dinyayĆŖ. Ji hedĆ®svan Ć» zanyarĆŖn wek EbĆ» Hesen bĆ®n Sivan, El NĆ®saĆ®, MĆ»sned el-HamirĆ®, ElĆ® bĆ®n Ǝsa, Ǝbn el-Kayim, El NĆ»r el-SalebĆ®, El ŞerĆ®f Musa, Ǝbn el-Suhne Ć» SĆ®tel VĆ®zera-i fĆŖrĆ® zanistĆŖ dibe. ƎbnĆ® Hacar Ć» gelek kesĆŖn wek wĆ®, li gel CuveyriyetĆŖ perwerde dibĆ®nin. TĆŖ gotin ku Cuveyriyet di 783.H ( 1381.M) jiyana xwe ji dest dide.

Cuveriye: Ew keça El Hekarî ye û bi xwe hedîsvanek bi nav û deng e. Li gel Elî bîn Nasrûllah Omer el-Karşî el-Misrî fêrî zanistê dibe. Di sala 712-H (1312.M) de, dema ku jiyana xwe ji dest dide 90 salî ye.

Sakîne: Keça Bedîr Muhemed e. Sakîne ku jinek zanyar bûye, di sedsala 9. Hîcrî de jiyaye. A rast di derbarê wê de zêde agahî nînin. Bedir Muhemed kurê Cemal Yusif e, xwîşka Fatime ku ji neviyê Goranî Xidir ê Kurd e û di heman demê de jî dayîka Hesen e. Tenê ev çend rêzik agahî di derbarê wê de di dest me de ne.

FahrĆ»nĆ®sa ÅžĆ»hde DĆ®noriye: DĆ®nor, navĆŖ bajarokeke ƧiyayĆ® a KurdistanĆŖ ye. Hin zanyar didin diyarkirin ku dibe, FahrĆ»nĆ®sa ÅžĆ»hde, navĆŖ xwe ji vĆŖ derĆŖ girtibe. Di dema ku jiyaye, ew wek “ya ku ewdĆŖ xwedayĆŖ xwe ye”, ” pal Ć» pişta IraqĆŖ”, “ji jinan a herĆŖ bi qĆ®met”, “a herĆŖ bi qĆ®met” hatiye bi nav kirin. Ǝmam ZehebĆ® ji bo wĆŖ dibĆŖje; “ÅžĆ»hde kesek oldar, abid Ć» salih bĆ». BavĆŖ wĆŖ, ji gelek hedĆ®svanan hedĆ®s pĆŖ da guhdarĆ® kirin Ć» ew bĆ» pal Ć» pişta Iraq ĆŖ”.

ÅžĆ»hde, jinek bawermend bĆ». BavĆŖ wĆŖ, wĆŖ perwerde dike Ć» di heman demĆŖ de di nav xeleka şêxan a hedĆ®san de cih digire. Ji gelek kesan hedĆ®san dibihĆ®se Ć» ji kesĆŖn serdema xwe re bĆ»yeĀ  Ƨavkaniya zanist Ć» hedĆ®s an. Ew bi xwe, wek zanyarek tĆŖ destnîşan kirin. Her wiha wek xetatek a herĆŖ baş tĆŖ dĆ®tin. Ji ber ku xetatek pirr baş bĆ», ew wek “KatĆ®be” an jĆ® “SitĆ» KatĆ®be” dihat bibĆ®ranĆ®n.

Şohret el-DĆ®neweriye: Şohre an jĆ® Şehre el-DĆ®neweriye ku di du pirtĆ»kĆŖn cĆ»da de, her yek bi şêweyekĆŖ hatiye nivisĆ®n. Ango dibe ku; ez bi xwe wisa texmĆ®n dikim, Şohret el-DĆ®neweriye heman FahrĆ»nĆ®sa ÅžĆ»hde DĆ®noriye be ku me li jĆ»r qala wĆŖ kiriye. Ji ber ku li gelek cihan de, an jĆ® nivĆ®sĆŖn heyĆ® de cĆ»da navĆŖ wĆŖ hatiye Ć» agahĆ® jĆ® cĆ»da ne, dibe şaşî hatibe kirin.

Şehre el DĆ®noriye ku bi navĆŖ FahrĆ»lnĆ®sa tĆŖ nasĆ®n, keƧa Ehmet bĆ®n el-Ferec bĆ®n Omer el-DĆ®noriye ye. Li BexdayĆŖ tĆŖ dinyayĆŖ Ć» mezin dibe. Jina ku bi fezĆ®let Ć» xĆŖrxwaziya xwe dihat nasĆ®n, di nav nivĆ®skarĆŖn bi nav Ć» deng de cihĆŖ xwe digirt. Li cem gelek zanyarĆŖn wek EbĆ® el-Hatab Nasir bĆ®n Ehmet el-BatirvanĆ®, EbĆ® Ebdullah el-HuseyĆ®n bĆ®n Ehmet el-NeabĆ® Ć» Talha bĆ®n Muhemed el-ZeynebĆ® perwerde dibĆ®ne. Ǝbn el-CevzĆ®, di pirtĆ»ka xwe a bi navĆŖ El TasdĆ®k BĆ®lnazar Ǝlallah Azze Vecel Ć» zanyarĆŖn wek EbdĆ»lrehman bin Ebdulvehap, gelek behsa FahrĆ»lnĆ®sa kirine. FehrĆ»lnĆ®sa, dema ku di sala 574.H (1179.M) de diƧe ser dilovaniya xwe, temenĆŖ wĆŖ 90 e.

Ji bo jinê girîngiya perwerdeyê

Fatma Xatûn: Bi navê Fatma Xatûn behsa şeş jinan tê kirin.

1-Fatma XatĆ»n: KeƧa ƎbrahĆ®m bĆ®n Davut bin Nasir el-HekarĆ® ye. Fatma XatĆ»n ku hedĆ®svanek pirr baş bĆ», di sala 683.H (1284.M) de tĆŖ dinyayĆŖ. Li gel zanyarĆŖn herĆŖ bi nav Ć» deng yĆŖ wĆŖ demĆŖ, tĆŖ perwerde kirin. Fatma XatĆ»n ku di meha Remezana sala 758.H (1357.M) de jiyana xwe ji dest dide, li gel Şeh CaferĆŖ IraqĆ® fĆŖrĆ® zanistĆŖ dibe.

2-Fatma Xatûn: Keça Ehmed el-Kurdî ye. Siyasetvanek baş û kesek jîr bûye. Di sala 358.H (969.M) de, bi arikariya kurê xwe Ebû Taxlûp, Nasir el-Devleyî dîl digire.

3-Fatma XatĆ»n: KeƧa Ehmed bin YĆ»sif SelahedĆ®n bĆ®n EyĆ»b e. Di sala 597.H ( 1201.M) de, tĆŖ dinyayĆŖ. Bi xwe hedĆ®svanek bi nav Ć» deng e. Li gel hedĆ®svanĆŖ wek NĆ®met perwerde dibĆ®ne. Li mala xwe ya li ŞamĆŖ, ji gelek kesĆŖn wek EbĆ» Omer Muhemed re ders dide Ć» wan perwerde dike. Di sala 661.H (1263.M) de diƧe ser dilovaniya xwe.

4-Fatma Xatûn: Keça Melîk Muhemed bîn Adil Ebûbekîr bin Eyûb e. Ev jina ku di sala 656.H (1258.M) de jiyana xwe ji dest dide, mînaka herê baş a qenciyê bû. Ji mêvanxaneya Helebê a El Kamîliye yê re gelek weqfan dibexşîne.

5-Fatma Xatûn: Keça Muhemed bin Muhemed bîn Ebûbekîr bin Eyûb e. Yek ji wan jinane ku di dema xwe de bi fezîlet û jêhatîbûna xwe dihat nasîn. Li Mekkê ders daye Lîsanûldîn el-Hatîb.

6-Fatma XatĆ»n: KeƧa El BedĆ®r Muhemed bĆ®n el-Cemal NefĆ®h el-TayĆ®b YĆ»sif e. Di sala 794.H (1392.M) de tĆŖ dinyayĆŖ. DestĆ»ra zanistĆŖ ji zanyarĆŖn wek ƎbnĆ® Siddik Ć» EbnĆ® Kavam digire. Di sala 873.H (1469.M) de jiyana xwe ji dest dide. Ā  Ā  Ā 

Rola jinĆŖ a di avakirina Medreseyan de

Xatûn: Bi vî navî du jin hene. A ewil, dayîka El Melîk el-Adil Seyfûldin Ebûbekîr bîn Eyûb e. Di sala 593.H (1197.M) de, diçe ser dilovaniya xwe. Jinek salih û xêrxwaz dihat nasîn.

Ya din jĆ® keƧa El MelĆ®k el-Eşref Musa Ǝbn el-MelĆ®k el-Adil e. Her wiha hevjĆ®na El MelĆ®k el-MansĆ»r Mehmud bĆ®n Salih el-EyĆ»b e. Medreseya El HatĆ»niye a li ŞamĆŖ avadike. Di sala 697.H (1295.M) de jiyana xwe ji dest dide.

ZumrĆ»t Xanim: KeƧa NecmedĆ®n EyĆ»b Ć» xwîşka SĆ»ltan SelahedĆ®n e. ZumrĆ»t Xanim ku li Tel El-SealĆ®p Camiya ZumrĆ»t Xanim el-KebĆ®r avadike, her wiha gelek dibistan Ć» camiyĆŖ din jĆ® avadike. Di tevahiya jiyana xwe de, bi kar Ć» xebatĆŖn xwe yĆŖn baş tĆŖ bibĆ®ranĆ®n. Li camiyĆŖn ku wĆŖ avakiribĆ»n de, bi xwe mele Ć» bangevan wezĆ®fedar dikir. Ji bo ku bikare destheqĆŖ wan jĆ® bide, gelek weqfan avadike. Gora wĆŖ Ć» her wiha ya BirayĆŖ wĆŖ ŞemsĆ»d devle Ć» hevserĆŖ wĆŖ HikĆ»mranĆŖ Hema NasirĆ»dĆ®n jĆ® li ŞamĆŖ, li medreseya ku wĆŖ bi xwe avakiribĆ» deye.

Zeynep Xatûn: Ew bi qencî û xêrxwaziya xwe bi nav û deng bû. Wê jî gelek medrese avakirine. Medreseya ku dikeve rojhelatê El Medrese el-Haşîmiye a li Helebê, El Nasiriye Hanakasi, rû bi rû yê (mêvanxane ya şêxan) El Medrese el-Zeynebiye jî ji aliyê Zeynep Xatûn we tê avakirin. Beşek ji mal û milkê xwe ji bo van medrese û camiyan xerc dike.

SĆ®t el-Şam: SĆ®t el-Şam ku bi fezĆ®let, xĆŖrxwazĆ® Ć» rastbĆ®nĆ® dihat nasĆ®n, deriyĆŖ mala wĆŖ her tim ji bo herkesekĆŖ vekirĆ® bĆ». SĆ®t el-Şam, li bakurĆŖ ŞamĆŖ, li El Uveniye yĆŖ dibistan Ć» tirbeyekĆŖ avadike. Bi wan jĆ® weqfekĆŖ dide girĆŖdan. SĆ®t el-Şam ku di 618.H (1221.M) de jiyana xwe ji dest dide, li Medreseya El Şamiye ku li ŞamĆŖ bi navĆŖ xwe avakiribĆ» de, tĆŖ defin kirin.

Wechên di nav rûpelên dîrokê de

ZĆ»hret XatĆ»n: KeƧa El MelĆ®k el-Adil EbĆ»bekĆ®r bĆ®n EyĆ»b e. Di sala 656.H (1258.M) de, li ŞamĆŖ, di nav Bab el-Ferec el-ŞerkĆ® de, El Medrese el-Adiliye el-SugrayĆŖ avadike. Ew bi xwe ji vĆŖ medreseyĆŖ re mamoste, mele Ć» bangvedanan wezĆ®fedar dike. Mezinahiya vĆŖ medrese biqasĆ® kuĀ  bikare bĆ®st xwendekaran bihewĆ®ne ye. Ji bo vĆŖ medreseyĆŖ du gund tĆŖn bexşandin. GundĆŖ BeytĆ»dil Ć» hemama bi nav Ć» deng a El AsrĆ»niye ku dovre dişewite, ji bo kesĆŖn li wir kar dikin, tĆŖ bexşandin.

Safiye (Deyfiye) XatĆ»n: KeƧa El MelĆ®k El-Adil EbĆ»bekĆ®r bĆ®n EyĆ»b e. Di sala 581.H (1185.M) de, di Qela HelebĆŖ de tĆŖ dinya yĆŖ. PiştĆ® mirina El MelĆ®k el-EzĆ®z Muhemed, li şûna neviyĆŖ xwe El MelĆ®k el-Nasir dibe hikĆ»mrana Heleb ĆŖ. Şeş salĆŖn temam, bi awayek herĆŖ baş welat birĆŖve dibe.

Di sala 633.H. (1236.M) de, li Helbê, El-Firdew Medreseyê avadike. Ji vê medreseyê re gelek xwendevan û hiqûqnasan (feqih) wezîfedar dike. Ji ber ku ev medreseye li qadeke berfireh de hatiye lê kirin, bûye cihê hatin û çûna gelek kes an. Ev medreseya ku di nav dîroka Helbê de cihê xwe digire, bi berên mezin û stûnan hatiye lê kirin, di nav de jî hewzek pirr xweşik hebûye. Ev hewza ku bi xwe berhemek dîrokî ye, bi hewzên ku di qesrên Padişahan de heye, wek hev tê girtin. Mêvanxaneya Safiye Xatûn ku di sala 635.H (1238.M) de hatiye avakirin jî girêdayî wê derê ye. Safiye Xatûn di 11 Cemaziyulevvel (yanî meha 5.an) a 640.H (1243.M) de jiyana xwe ji dest dide û li Qela Helebê tê bin ax kirin.

Fatma Milyeldîn: Ew bi xwe jî ji bo kêm û kurtiyên ji hêla perwerdehiyê ya gelê xwe ji holê rabike, gelek kar û xebat dane meşandin. Li Silêmaniyê di sala 1926.an de dibistaneke jinan a bi navê El-Zehra dadimezirîne. Bi xwe jî wê li vê dibistanê mamostetiyê bike û rê li pêşketina gelek jinên ser bi 25 salî de vebike. Bê ku cûdatiya di navbera xêzan û dewlemend de bê raber kirin, gelek jin di vê dibistanê de tên perwerde kirin.

ƇavkanĆ®: Ji pirtĆ»kĆŖn/ Ji dĆ®rokĆŖ heya roja Ć®ro JinĆŖn Kurd

Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā  Ā NavdarĆŖn Kurd Ć» Kurdistan ĆŖ