Di her serdemekĆŖ de, jinĆŖn Kurd ji bo pĆŖÅxistina civaka xwe rol lĆ®stine Ć» pĆŖÅengtĆ® kirine. JinĆŖn Kurd xwedĆ® kesayetek wiha bĆ»n ku di qada zanist de jĆ® bikaribin di serdema tĆŖ de dijiyan, bibin hĆŖvĆ® Ć» ronahĆ® li pĆŖÅiya civak ĆŖ. Helbet ne tenĆŖ di qada zanist Ć» hedĆ®s de, bĆŖ guman di gelek qadĆŖn din de jĆ® bi heman rol Ć» nĆŖzikatiyĆŖ tevgerĆ®ne. Cih hatiye di kar Ć» barĆŖ rĆŖvebirĆŖnĆŖ de Ć» cih hatiye jĆ® di karĆŖ siyaset Ć» pirsgirĆŖkĆŖn civakĆ® de, rola ketiye ser milĆŖ wan bi cih anĆ®ne. JinĆŖn Kurd di her Åert Ć» mercĆ® de xwedĆ® kedek mezin bĆ»ye, gelek kar Ć» xebat dane meÅandin ku di roja me ya Ć®ro de mixabin nayĆŖ zanĆ®n. Ne tenĆŖ xebat Ć» karĆŖ ku encam dane nayĆŖ zanĆ®n, sed mixabin ku navĆŖ wan jinan jĆ® ber bi bĆ®r kirinĆŖ diƧe.
Esma: Ew di 715 H. (1315.M) de tĆŖ dinyayĆŖ, keƧa Ehmed bĆ®n husin el-HekarĆ® ye. Esma ku hedĆ®svanek bi nav Ć» deng e, li gel Ehmet bin ĆdrĆ®s el-HamavĆ® Ć» Fadil Ramazan perwerde dibĆ®ne. EbĆ» HamĆ®t bin Zahir, di sala 770.H (1369.M) de, li QahĆ®re wĆŖ guhdarĆ® dike.
EmetĆ»llah: KeƧa EbĆ» ElĆ® bin el-Åarap Ehmet el-KurdĆ® ye. Li cem EbĆ» el-Ferec bĆ®n el-ZabĆ»b fĆŖrĆ® hedĆ®sa El Salil dibe. Di sedsala 9.an ya H. de, di nav rĆŖza zanistan de cih digire Ć» bi hĆ®n kirinĆŖ re mijĆ»l dibĆ». DestĆ»ra berhema El ZaulĀ“lamĆ® ji aliyĆŖ EmetĆ»llah we tĆŖ dayĆ®n. Dema ku ƧavĆŖ xwe ji cĆ®hanĆŖ digire 60 salĆ® ye.
Ummû Muhemed: Keça Yusif el-Hekarî ye, di nav hedîsvanên navdar de cihê xwe digire. Di sala 714.H (1314.M) de, gelek kesên navdar yên wek Ebû Ebdullah Muhemed bîn Omer û Ebdûllatîf, Ummû Muhemed guhdarî dikin û di heman demê de ev kesane jî ji wê hedîsan fêr dibin.
Navên ku hatine ji bîr kirin
Cuveyriyet: Bi xwe keƧa Ehmet bin Ehmet el-HekarĆ® ye. Di meha remezan a 704.H (1305.M) de tĆŖ dinyayĆŖ. Ji hedĆ®svan Ć» zanyarĆŖn wek EbĆ» Hesen bĆ®n Sivan, El NĆ®saĆ®, MĆ»sned el-HamirĆ®, ElĆ® bĆ®n Ćsa, Ćbn el-Kayim, El NĆ»r el-SalebĆ®, El ÅerĆ®f Musa, Ćbn el-Suhne Ć» SĆ®tel VĆ®zera-i fĆŖrĆ® zanistĆŖ dibe. ĆbnĆ® Hacar Ć» gelek kesĆŖn wek wĆ®, li gel CuveyriyetĆŖ perwerde dibĆ®nin. TĆŖ gotin ku Cuveyriyet di 783.H ( 1381.M) jiyana xwe ji dest dide.
Cuveriye: Ew keƧa El HekarĆ® ye Ć» bi xwe hedĆ®svanek bi nav Ć» deng e. Li gel ElĆ® bĆ®n NasrĆ»llah Omer el-KarÅĆ® el-MisrĆ® fĆŖrĆ® zanistĆŖ dibe. Di sala 712-H (1312.M) de, dema ku jiyana xwe ji dest dide 90 salĆ® ye.
SakĆ®ne: KeƧa BedĆ®r Muhemed e. SakĆ®ne ku jinek zanyar bĆ»ye, di sedsala 9. HĆ®crĆ® de jiyaye. A rast di derbarĆŖ wĆŖ de zĆŖde agahĆ® nĆ®nin. Bedir Muhemed kurĆŖ Cemal Yusif e, xwĆ®Åka Fatime ku ji neviyĆŖ GoranĆ® Xidir ĆŖ Kurd e Ć» di heman demĆŖ de jĆ® dayĆ®ka Hesen e. TenĆŖ ev Ƨend rĆŖzik agahĆ® di derbarĆŖ wĆŖ de di dest me de ne.
FahrĆ»nĆ®sa ÅĆ»hde DĆ®noriye: DĆ®nor, navĆŖ bajarokeke ƧiyayĆ® a KurdistanĆŖ ye. Hin zanyar didin diyarkirin ku dibe, FahrĆ»nĆ®sa ÅĆ»hde, navĆŖ xwe ji vĆŖ derĆŖ girtibe. Di dema ku jiyaye, ew wek “ya ku ewdĆŖ xwedayĆŖ xwe ye”, ” pal Ć» piÅta IraqĆŖ”, “ji jinan a herĆŖ bi qĆ®met”, “a herĆŖ bi qĆ®met” hatiye bi nav kirin. Ćmam ZehebĆ® ji bo wĆŖ dibĆŖje; “ÅĆ»hde kesek oldar, abid Ć» salih bĆ». BavĆŖ wĆŖ, ji gelek hedĆ®svanan hedĆ®s pĆŖ da guhdarĆ® kirin Ć» ew bĆ» pal Ć» piÅta Iraq ĆŖ”.
ÅĆ»hde, jinek bawermend bĆ». BavĆŖ wĆŖ, wĆŖ perwerde dike Ć» di heman demĆŖ de di nav xeleka ÅĆŖxan a hedĆ®san de cih digire. Ji gelek kesan hedĆ®san dibihĆ®se Ć» ji kesĆŖn serdema xwe re bĆ»ye çavkaniya zanist Ć» hedĆ®s an. Ew bi xwe, wek zanyarek tĆŖ destnĆ®Åan kirin. Her wiha wek xetatek a herĆŖ baÅ tĆŖ dĆ®tin. Ji ber ku xetatek pirr baÅ bĆ», ew wek “KatĆ®be” an jĆ® “SitĆ» KatĆ®be” dihat bibĆ®ranĆ®n.
Åohret el-DĆ®neweriye: Åohre an jĆ® Åehre el-DĆ®neweriye ku di du pirtĆ»kĆŖn cĆ»da de, her yek bi ÅĆŖweyekĆŖ hatiye nivisĆ®n. Ango dibe ku; ez bi xwe wisa texmĆ®n dikim, Åohret el-DĆ®neweriye heman FahrĆ»nĆ®sa ÅĆ»hde DĆ®noriye be ku me li jĆ»r qala wĆŖ kiriye. Ji ber ku li gelek cihan de, an jĆ® nivĆ®sĆŖn heyĆ® de cĆ»da navĆŖ wĆŖ hatiye Ć» agahĆ® jĆ® cĆ»da ne, dibe ÅaÅĆ® hatibe kirin.
Åehre el DĆ®noriye ku bi navĆŖ FahrĆ»lnĆ®sa tĆŖ nasĆ®n, keƧa Ehmet bĆ®n el-Ferec bĆ®n Omer el-DĆ®noriye ye. Li BexdayĆŖ tĆŖ dinyayĆŖ Ć» mezin dibe. Jina ku bi fezĆ®let Ć» xĆŖrxwaziya xwe dihat nasĆ®n, di nav nivĆ®skarĆŖn bi nav Ć» deng de cihĆŖ xwe digirt. Li cem gelek zanyarĆŖn wek EbĆ® el-Hatab Nasir bĆ®n Ehmet el-BatirvanĆ®, EbĆ® Ebdullah el-HuseyĆ®n bĆ®n Ehmet el-NeabĆ® Ć» Talha bĆ®n Muhemed el-ZeynebĆ® perwerde dibĆ®ne. Ćbn el-CevzĆ®, di pirtĆ»ka xwe a bi navĆŖ El TasdĆ®k BĆ®lnazar Ćlallah Azze Vecel Ć» zanyarĆŖn wek EbdĆ»lrehman bin Ebdulvehap, gelek behsa FahrĆ»lnĆ®sa kirine. FehrĆ»lnĆ®sa, dema ku di sala 574.H (1179.M) de diƧe ser dilovaniya xwe, temenĆŖ wĆŖ 90 e.
Ji bo jinê girîngiya perwerdeyê
Fatma XatĆ»n: Bi navĆŖ Fatma XatĆ»n behsa ÅeÅ jinan tĆŖ kirin.
1-Fatma XatĆ»n: KeƧa ĆbrahĆ®m bĆ®n Davut bin Nasir el-HekarĆ® ye. Fatma XatĆ»n ku hedĆ®svanek pirr baÅ bĆ», di sala 683.H (1284.M) de tĆŖ dinyayĆŖ. Li gel zanyarĆŖn herĆŖ bi nav Ć» deng yĆŖ wĆŖ demĆŖ, tĆŖ perwerde kirin. Fatma XatĆ»n ku di meha Remezana sala 758.H (1357.M) de jiyana xwe ji dest dide, li gel Åeh CaferĆŖ IraqĆ® fĆŖrĆ® zanistĆŖ dibe.
2-Fatma Xatûn: Keça Ehmed el-Kurdî ye. Siyasetvanek baŠû kesek jîr bûye. Di sala 358.H (969.M) de, bi arikariya kurê xwe Ebû Taxlûp, Nasir el-Devleyî dîl digire.
3-Fatma XatĆ»n: KeƧa Ehmed bin YĆ»sif SelahedĆ®n bĆ®n EyĆ»b e. Di sala 597.H ( 1201.M) de, tĆŖ dinyayĆŖ. Bi xwe hedĆ®svanek bi nav Ć» deng e. Li gel hedĆ®svanĆŖ wek NĆ®met perwerde dibĆ®ne. Li mala xwe ya li ÅamĆŖ, ji gelek kesĆŖn wek EbĆ» Omer Muhemed re ders dide Ć» wan perwerde dike. Di sala 661.H (1263.M) de diƧe ser dilovaniya xwe.
4-Fatma XatĆ»n: KeƧa MelĆ®k Muhemed bĆ®n Adil EbĆ»bekĆ®r bin EyĆ»b e. Ev jina ku di sala 656.H (1258.M) de jiyana xwe ji dest dide, mĆ®naka herĆŖ baÅ a qenciyĆŖ bĆ». Ji mĆŖvanxaneya HelebĆŖ a El KamĆ®liye yĆŖ re gelek weqfan dibexÅĆ®ne.
5-Fatma Xatûn: Keça Muhemed bin Muhemed bîn Ebûbekîr bin Eyûb e. Yek ji wan jinane ku di dema xwe de bi fezîlet û jêhatîbûna xwe dihat nasîn. Li Mekkê ders daye Lîsanûldîn el-Hatîb.
6-Fatma XatĆ»n: KeƧa El BedĆ®r Muhemed bĆ®n el-Cemal NefĆ®h el-TayĆ®b YĆ»sif e. Di sala 794.H (1392.M) de tĆŖ dinyayĆŖ. DestĆ»ra zanistĆŖ ji zanyarĆŖn wek ĆbnĆ® Siddik Ć» EbnĆ® Kavam digire. Di sala 873.H (1469.M) de jiyana xwe ji dest dide. Ā Ā Ā
Rola jinĆŖ a di avakirina Medreseyan de
Xatûn: Bi vî navî du jin hene. A ewil, dayîka El Melîk el-Adil Seyfûldin Ebûbekîr bîn Eyûb e. Di sala 593.H (1197.M) de, diçe ser dilovaniya xwe. Jinek salih û xêrxwaz dihat nasîn.
Ya din jĆ® keƧa El MelĆ®k el-EÅref Musa Ćbn el-MelĆ®k el-Adil e. Her wiha hevjĆ®na El MelĆ®k el-MansĆ»r Mehmud bĆ®n Salih el-EyĆ»b e. Medreseya El HatĆ»niye a li ÅamĆŖ avadike. Di sala 697.H (1295.M) de jiyana xwe ji dest dide.
ZumrĆ»t Xanim: KeƧa NecmedĆ®n EyĆ»b Ć» xwĆ®Åka SĆ»ltan SelahedĆ®n e. ZumrĆ»t Xanim ku li Tel El-SealĆ®p Camiya ZumrĆ»t Xanim el-KebĆ®r avadike, her wiha gelek dibistan Ć» camiyĆŖ din jĆ® avadike. Di tevahiya jiyana xwe de, bi kar Ć» xebatĆŖn xwe yĆŖn baÅ tĆŖ bibĆ®ranĆ®n. Li camiyĆŖn ku wĆŖ avakiribĆ»n de, bi xwe mele Ć» bangevan wezĆ®fedar dikir. Ji bo ku bikare destheqĆŖ wan jĆ® bide, gelek weqfan avadike. Gora wĆŖ Ć» her wiha ya BirayĆŖ wĆŖ ÅemsĆ»d devle Ć» hevserĆŖ wĆŖ HikĆ»mranĆŖ Hema NasirĆ»dĆ®n jĆ® li ÅamĆŖ, li medreseya ku wĆŖ bi xwe avakiribĆ» deye.
Zeynep XatĆ»n: Ew bi qencĆ® Ć» xĆŖrxwaziya xwe bi nav Ć» deng bĆ». WĆŖ jĆ® gelek medrese avakirine. Medreseya ku dikeve rojhelatĆŖ El Medrese el-HaÅĆ®miye a li HelebĆŖ, El Nasiriye Hanakasi, rĆ» bi rĆ» yĆŖ (mĆŖvanxane ya ÅĆŖxan) El Medrese el-Zeynebiye jĆ® ji aliyĆŖ Zeynep XatĆ»n we tĆŖ avakirin. BeÅek ji mal Ć» milkĆŖ xwe ji bo van medrese Ć» camiyan xerc dike.
SĆ®t el-Åam: SĆ®t el-Åam ku bi fezĆ®let, xĆŖrxwazĆ® Ć» rastbĆ®nĆ® dihat nasĆ®n, deriyĆŖ mala wĆŖ her tim ji bo herkesekĆŖ vekirĆ® bĆ». SĆ®t el-Åam, li bakurĆŖ ÅamĆŖ, li El Uveniye yĆŖ dibistan Ć» tirbeyekĆŖ avadike. Bi wan jĆ® weqfekĆŖ dide girĆŖdan. SĆ®t el-Åam ku di 618.H (1221.M) de jiyana xwe ji dest dide, li Medreseya El Åamiye ku li ÅamĆŖ bi navĆŖ xwe avakiribĆ» de, tĆŖ defin kirin.
Wechên di nav rûpelên dîrokê de
ZĆ»hret XatĆ»n: KeƧa El MelĆ®k el-Adil EbĆ»bekĆ®r bĆ®n EyĆ»b e. Di sala 656.H (1258.M) de, li ÅamĆŖ, di nav Bab el-Ferec el-ÅerkĆ® de, El Medrese el-Adiliye el-SugrayĆŖ avadike. Ew bi xwe ji vĆŖ medreseyĆŖ re mamoste, mele Ć» bangvedanan wezĆ®fedar dike. Mezinahiya vĆŖ medrese biqasĆ® kuĀ bikare bĆ®st xwendekaran bihewĆ®ne ye. Ji bo vĆŖ medreseyĆŖ du gund tĆŖn bexÅandin. GundĆŖ BeytĆ»dil Ć» hemama bi nav Ć» deng a El AsrĆ»niye ku dovre diÅewite, ji bo kesĆŖn li wir kar dikin, tĆŖ bexÅandin.
Safiye (Deyfiye) XatĆ»n: KeƧa El MelĆ®k El-Adil EbĆ»bekĆ®r bĆ®n EyĆ»b e. Di sala 581.H (1185.M) de, di Qela HelebĆŖ de tĆŖ dinya yĆŖ. PiÅtĆ® mirina El MelĆ®k el-EzĆ®z Muhemed, li ÅĆ»na neviyĆŖ xwe El MelĆ®k el-Nasir dibe hikĆ»mrana Heleb ĆŖ. ÅeÅ salĆŖn temam, bi awayek herĆŖ baÅ welat birĆŖve dibe.
Di sala 633.H. (1236.M) de, li HelbĆŖ, El-Firdew MedreseyĆŖ avadike. Ji vĆŖ medreseyĆŖ re gelek xwendevan Ć» hiqĆ»qnasan (feqih) wezĆ®fedar dike. Ji ber ku ev medreseye li qadeke berfireh de hatiye lĆŖ kirin, bĆ»ye cihĆŖ hatin Ć» Ƨƻna gelek kes an. Ev medreseya ku di nav dĆ®roka HelbĆŖ de cihĆŖ xwe digire, bi berĆŖn mezin Ć» stĆ»nan hatiye lĆŖ kirin, di nav de jĆ® hewzek pirr xweÅik hebĆ»ye. Ev hewza ku bi xwe berhemek dĆ®rokĆ® ye, bi hewzĆŖn ku di qesrĆŖn PadiÅahan de heye, wek hev tĆŖ girtin. MĆŖvanxaneya Safiye XatĆ»n ku di sala 635.H (1238.M) de hatiye avakirin jĆ® girĆŖdayĆ® wĆŖ derĆŖ ye. Safiye XatĆ»n di 11 Cemaziyulevvel (yanĆ® meha 5.an) a 640.H (1243.M) de jiyana xwe ji dest dide Ć» li Qela HelebĆŖ tĆŖ bin ax kirin.
Fatma MilyeldĆ®n: Ew bi xwe jĆ® ji bo kĆŖm Ć» kurtiyĆŖn ji hĆŖla perwerdehiyĆŖ ya gelĆŖ xwe ji holĆŖ rabike, gelek kar Ć» xebat dane meÅandin. Li SilĆŖmaniyĆŖ di sala 1926.an de dibistaneke jinan a bi navĆŖ El-Zehra dadimezirĆ®ne. Bi xwe jĆ® wĆŖ li vĆŖ dibistanĆŖ mamostetiyĆŖ bike Ć» rĆŖ li pĆŖÅketina gelek jinĆŖn ser bi 25 salĆ® de vebike. BĆŖ ku cĆ»datiya di navbera xĆŖzan Ć» dewlemend de bĆŖ raber kirin, gelek jin di vĆŖ dibistanĆŖ de tĆŖn perwerde kirin.
ĆavkanĆ®: Ji pirtĆ»kĆŖn/ Ji dĆ®rokĆŖ heya roja Ć®ro JinĆŖn Kurd
Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā Ā NavdarĆŖn Kurd Ć» Kurdistan ĆŖ