Fatima Mernissi Faslı bir feminist, yazar ve sosyolog idi. Arap dünyasındaki en etkili 100 kadın arasında yer verilen tek Faslıdır. Hem Mağrip’te hem de başka yerlerde entelektüel bir kuşak için ikon haline gelmiştir. Fatima Mernissi 27 Eylül 1940’ta Fas’ın Fez kentinde toprak sahibi ve çiftçi bir ailede doğdu. Babaannesi varlıklı biriydi ve Fatima onun hareminde kadın akrabaları ve hizmetçiler ortamında büyüdü.
(Harem burada evin kadınları, kız çocukları ve aileden olup da ergenliğe ulaşmamış erkek çocukları ile evin kadın hizmetkarlarının bir arada yaşadığı alan anlamında kullanılmaktadır.) Yetiştiği bu ortam daha sonra bir araştırmacı olarak çalışmalarını büyük ölçüde etkiledi. Fatima ilk eğitimini milliyetçi hareketin kurduğu bir Kur’an okulunda alırken orta eğitimini ise, Fas’ın Fransa himayesindeki kısmında himayeciler tarafından finanse edilen bir kız okulunda aldı. Fas’taki Rabat Muhammed V Üniversitesi’nde siyaset bilimi diploması aldıktan sonra kazandığı bursla 1957’de Paris’te Sorbonne Üniversitesi’nde siyaset bilimi okudu, 1974’te ise aynı dalda ABD’deki Brandeis Üniversitesi’nden doktorasını aldı. Fas’a geri dönen Fatima Mernissi, 1974-1981 yılları arasında Rabat’taki Muhammed V Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde metodoloji, aile sosyolojisi ve psikososyoloji gibi konularda dersler verdi. Aynı zamanda bu üniversitede Bilimsel Araştırma Enstitüsü’nde araştırma görevlisiydi.
İslam ve kadınların rolleri
Mernissi’nin “Peçenin Ötesinde: Müslüman Toplumda Erkek-Kadın Dinamikleri” başlıklı doktora tezi daha sonra kitap olarak yayınlanmış ve kadınların İslam inancına bağlı gücünü ortaya koyan bir kitap olarak tanınmıştır. Özellikle Fas ve diğer Müslüman ülkelerdeki cinsiyet ve cinsel kimlikleri tartışmaya yönelik sosyopolitik yaklaşımlarıyla tanınan Mernissi, ünlü bir konuşmacı, akademisyen, öğretmen, yazar ve sosyolog olmasından dolayı etkili bir feminist şahsiyet olarak kabul edilmektedir. Fatima Mernissi’nin ilk monografisi “Beyond the Veil” (Peçenin Ötesinde) 1975 yılında yayınlandı. Gözden geçirilmiş bir baskısı 1985’te İngiltere’de, 1987’de ise ABD’de yayınlandı. Arap Dünyası, Akdeniz alanı ve genelde müslüman toplumundaki kadınların durumunu irdeleyen kitap özellikle antropoloji ve sosyoloji alanlarında bir klasik haline geldi. Bir İslami feminist olan Mernissi, İslam düşüncesinin tarihsel gelişimini ve modern biçimlerini analiz etti ve ağırlıkta İslam ve kadınların rolleri üzerinde yoğunlaştı. Hz. Muhammed’e halifeliğin doğasını ayrıntılı bir araştırmaya tabi tuttu ve bazı hadislerin geçerliliği ve özellikle de kadınlara uygulanan kısıtlamaların İslam’daki yeri konusunda soru işaretlerinin doğmasına vesile oldu. En güçlü Arap-Müslüman feministlerinden biri olan Mernissi’nin etkisi dar bir entelektüel çevreyle sınırlı kalmadı. Popüler basında kadın sorunları hakkında düzenli yazılar yazmanın yanısıra sahada atölye çalışmalarını yönetti. Müslüman kadınların davasını uluslararası alana taşırmak için kamusal tartışmalarda yer aldı. Fas, Cezayir ve Tunus’ta kadınların yasal statüsü üzerine bir dizi kitabın yayınlanmasını denetledi.
Arap toplumundaki ataerkilliği eleştirdi
1984’te editörlüğü Robin Morgan tarafından yapılan “Kardeşlik Küreseldir: Uluslararası Kadın Hareketi Antolojisi”ne “Tüccarın kızı ve padişahın oğlu” başlıklı bir metinle katkıda bulundu. En tanınmış kitabı, “The Veil and the Male Elite: A Feminist Interpretation of İslam” (Peçe ve Erkek Eliti: İslam’ın Feminist Bir Yorumu) Hz. Muhammed’in eşlerinin rolünü ele alan yarı tarihsel bir kitaptır. Kitap ilk olarak 1987’de Fransızca yayınlandı, ardından 1991 yılında İngilizce çevirisi okuyucuya sunuldu. Fas, İran ve Basra Körfezi’ndeki Arap ülkelerinde yasaklanan bu kitapta Mernissi, “Peygamber’in eşleri siyaseti tartıştı ve savaşa gitti” diyerek, İslam’ın cinsiyet eşitliğini teşvik ettiğini savundu ve Arap toplumundaki ataerkilliği eleştirdi. Ona göre; kadının ikincil konumunun sebebi Kur’an değil, sonradan çarpıtılan hadislerdi. İslam 612’de doğduğunda, Hz. Muhammed’in niyetinin şehir yasalarını kadın ve erkeklerin tartışacağı dini ve demokratik bir topluluk kurmak olduğunu, daha sonra bazı medreselerce, dini inanç adına siyasi hayattan soyutlanıp özel alana hapsedilmiş başörtülü kadın figürünün ortaya çıkarıldığını dile getirmektedir. Mernissi bir sosyolog olarak ağırlıkta Fas’ta saha çalışması yürüttü. 1970’lerin sonları ile 1980’lerin başında birçok kez, kadınlara ve onların yaptıkları işlere yönelik hakim tutumları belirlemek amacıyla röportajlar gerçekleştirdi. Sosyolojik çalışmalarını Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü-UNESCO ve Uluslararası Çalışma Örgütü-ILO’nun yanısıra Fas hükümeti için de yaptı. Aynı dönemde Fas’ta kadın, kadın ve İslam üzerine birçok yayın organına makaleler yazdı. Çalışmaları, İslami feminist hareket Musawah ve diğer feministler tarafından ilham kaynağı olarak gösterilmektedir. 1991’de yayınlanan kitabı “Doing Daily Battle: Interviews with Maroccan Women” (Günlük Savaş Vermek: Faslı Kadınlarla Görüşmeler) için köylü kadınlar, kadın işçiler, kâhinler ve hizmetçilerle röportajlar yaptı. 1994’te, “Dreams of Trespass: Tales of a Harem Girlhood” (İzinsiz Girilen Rüyalar: Bir Harem Kızlığının Öyküleri) adıyla kurgusal bir anı kitabı yayınlandı. Ayrıca kadınların çevrimiçi İslami medyada yer alış tarzlarını, rollerini ve katkılarını, teknolojinin nasıl hızlı yayıldığını incelediği bir makaleyi kaleme almıştır. Harem, toplumsal cinsiyet, kamusal ve özel alanlardaki yaşam hakkında kapsamlı yazıları bulunmaktadır. Farklı toplumlardaki kadınların salt fiziksel görünümlerinden dolayı maruz kaldıkları baskıları ele aldığı bir denemesinde, ister Fas toplumunda ister Batı’da olsun, kadınların klişeleşmiş, kültürel olarak dayatılan, elbise bedenleri gibi standartlara uymak zorunda olduklarını işlemektedir. Dayatılan beden ölçüleri ile harem arasında paralellik kurarak Batı’daki uygulamaların kadınlara kötü davrandığını ve onları izole ettiğini savunmaktadır.
İdeoloji ile cinsel kimlik arasındaki ilişkiyi irdeledi
Fatima Mernissi, çalışmalarında ideoloji ile cinsel kimlik arasındaki, sosyo-politik örgütlenme ile İslam’da ve Fas kültüründe kadının statüsü arasındaki ilişkiyi irdelemiştir. Bunun için başvurduğu iki yol vardı: İlki; cinsiyetçi erkek imajına kadınlar ve cinsellikleriyle ilgili olarak meydan okumak, ikincisi ise; sessiz kadınlara kendi hikayelerini anlatmaları için bir ‘ses’ sunmaktı. Bu temelde, yalnızca yazmakla yetinmedi; edebi eserler kaleme almanın yanısıra sivil toplumda feminizm için bir mücadeleye öncülük etti. Demokrasi arayışındaki tüm sivil toplumun kendini ifade ettiği “Sivil Kervanlar”ı ve “Kadınlar, Aileler, Çocuklar” kolektifini kurdu. 1990’lardan itibaren toplum yaşamına katılan Mernissi, amatörler, insan hakları aktivistleri, eski siyasi mahkumlar ve gazetecilerle yazma atölyeleri yönetti.
Akil Kişiler Grubu’nun bir üyesiydi
Fatima Mernissi 2003 yılında entelektüel Susan Sontag ile birlikte Asturias Prensi Edebiyat Ödülü’nü aldı. Aynı yıl, Lyon’daki Guimet-Doğal Tarih Müzesi için bir sergi tasarladı ve “Fantaisies du harem et nouvelles Schehérazade” (Harem Fantezileri ve Yeni Şehrazat) kataloğunun girişini yazdı. 2004 yılında “Din ve modernite” kategorisinde Hollanda’da Erasmus ödülünü aldı. Ülkesinde bir kadın hakları aktivisti olan Mernissi, aynı zamanda Avrupa Birliği halkları ve kültürleri arasındaki diyalog konusunda Akil Kişiler Grubu’nun bir üyesiydi. 2017 yılından bu yana Ortadoğu Araştırmaları Derneği, Fatima Mernissi Kitap Ödülü’nü cinsiyet, cinsellik ve kadınların yaşadığı deneyimler üzerine eserler için vermektedir. Geniş çevrelerin taktiri ve desteğini almış olsa da Fatima Mernissi kimi çevrelerin düşmanlığına hedef olmaktan da kurtulamadı. 2010 yılında yayınlanan “Siyasi Harem” adlı eseri nedeniyle, Faslı İslamcıların ve bazı ulemaların düşmanlığını üzerine çekti. Mernissi’nin, İslam coğrafyasında kadın sorununu siyasi, sosyal, ahlaki, kültürel açılardan ele alan eserleri ağırlıklı olarak Fransızca kaleme alınmakla birlikte İngilizce, Almanca, Hollandaca ve Japonca gibi birçok dile çevrildi. Eserlerinden bazıları şunlardır: “Seks, İdeoloji, İslam”, “Dünya Bir Harem Değil”, “Unutulmuş Sultanlar: İslam’da Kadın Devlet Başkanları”, “Siyasi Harem”, “Korku-Modernlik: İslam ve Demokrasi ile Çatışma”, “Kadınların Düşleri: Haremde Bir Çocukluk”, “Harem ve Batı”. Fatima Mernissi 30 Kasım 2015’te Fas-Rabat’ta yaşamını yitirdiğinde 75 yaşındaydı.
