Nemonte Nenquimo yerli halklardan, çevre kahramanı bir aktivist. Ekvador’un Amazon ormanlarında yaşamakta olan yerli Waorani halkının liderlerinden. 2020 yılında Goldman Çevre Ödülü’nü kazanan altı kişiden biri olarak ‘Çevre Kahramanı’ ilan edildi.
Her yıl Afrika, Asya, Adalar ve Ada Ülkeleri, Kuzey Amerika, Güney ve Orta Amerika olmak üzere altı coğrafi bölgeden çevrecilere verilen Goldman Çevre Ödülü’nü 2020 yılında Gana, Fransa, Myanmar, Bahama Adaları ve Meksika’dan çevrecilerin yanısıra Nemonte Nenquimo da kazandı. Amazon ormanlarındaki iki bin kilometrekarelik alanı, petrol çıkarılmasını engelleyerek koruduğu için bu ödüle layık görüldü.
Nemonte Nenquimo 1986 yılında Ekvador’un Pastaza Eyaleti’nde Waorani yerli halkının bir mensubu olarak doğdu. Evli ve bir kız çocuğu anasıdır. Bir misyoner okulunda okurken bu eğitimin kendisini öz kültürü ve yaşam tarzından kopardığını anlayıp okulu terketti.
Ekvador hükümetine dava açtı
Nemonte, yerlilerin topraklarını ve yaşam alanlarını maden araştırmalarına karşı korumak için 2015’te kurulan sivil toplum örgütü Ceibo Alliance’ın kurucularından biridir. 2018’de Ekvador-Pastaza Waorani Milliyeti Koordinasyon Konseyi-CONCONAWEP’in ilk kadın başkanı oldu. 2020 yılında Time dergisinin dünyanın en etkili 100 kişisi listesinde yer aldı. Listede bugüne kadar yer alan ilk yerli kadın ve ikinci Ekvadorluydu. 23 Kasım 2020’de de BBC’nin 100 Kadın listesinde yer aldı. Ekvador hükümetine dava açarak, Amazon ormanlarındaki Waoranilerin ata topraklarının yarım milyon dönümünü petrol sondajından koruyan 2019 yılı mahkeme kararının çıkarılmasını sağlayan ve diğer yerli halkların da topraklarını koruma mücadelesine ilham veren bir öncüdür.
Nemonte Nenquimo önderlerinden olduğu Waorani halkının haklarını korumak amacıyla, Ekvador’un insan hakları ombudsmanlarıyla birlikte, Ekvador hükümetinin kendi yaşam alanları olan yağmur ormanlarını satışa çıkarma kararını mahkemeye taşıyarak dava açtı. Pastaza Eyalet Mahkemesi’nin 2019’da aldığı kararla Ekvador’daki yarım milyon dönümlük Amazon yağmur ormanı petrol sondajından korundu. Mahkeme, Ekvador hükümetinin toprakları müzayedeye çıkarmadan önce, uluslararası hukuk standartlarına ve Ekvador Anayasa Mahkemesi’ne göre, yerli halkını önceden bilgilendirmesi ve rızasını alması gerektiğini, ancak bunu ihlal ettiğini belirterek hükümetin aldığı kararı iptal etti. Mahkemeyi kazanarak yaşam alanlarını kurtaran Waorani halkı aynı zamanda bu emsal kararla, bölgedeki olası doğa talanının önünü açan başka projelerin de önlenmesini sağladı.
Waorani toplumunda kadın kilit bir rolde
Beş bin kişilik Waorani halkı Amazon yağmur ormanlarında küçük kabileler halinde ve avcı, toplayıcı faaliyetleriyle yaşamını sürdürmektedir. 1958 yılında Amerikalı misyonerlerin alana gelişiyle ilk kez dış dünyayla tanışan Waoranilerin yurt edindiği topraklar dünyanın en zengin biyoçeşitlilik barındıran ekosistemlerinden biri olan “Yasuni Ulusal Parkı”nın sınırları içinde bulunuyor. Amazon ormanlarının talan, rant, kapital düzen ve hayvan ticareti yoluyla adım adım yok edildiği bir dönemde verdikleri mücadeleyle Waorani halkı ve öncüsü Nemonte Nenquimo bölgeyi korumaya ve doğaya nefes aldırmaya çalışıyorlar.
En önemli ilkesi yaşam alanına saygı olan Waorani halkı topraklarını ve kültürünü binlerce yıl boyunca korumayı başardı ve bugün de onları koruma mücadelesini sürdürüyor. Doğal toplum değerleri temelinde bir yaşam süren Waorani halkının yaşlıları Nenquimo’yu beş yaşından itibaren lider olmaya teşvik etmişler. Waorani’ler kadın öncülüklü bir halk. Nemonte Nenquimo halkını şu sözlerle anlatıyor: “Tarihsel olarak kararı veren Waorani kadınlarıdır. Erkekler ise savaşa gider. Waorani kadınları erkeklere sözünü dinletirdi. Ta ki evanjelik misyonerlerle karşılaşıncaya kadar. Misyonerler tanrının önce Adem’i yarattığını, Havva’nın daha sonra onun kaburgasından yaratıldığını anlatmaya başlayınca kadınların rolüyle ilgili kafa karışıklığı başladı.” Bu kafa karışıklığına rağmen kadınlar Waorani toplumunda hala kilit bir rol oynamaya, sözlerini sakınmadan söylemeye ve dinletmeye devam ediyorlar.
“Ormanlarımız satılık değil”
Waorani halkının ilk kadın başbakanı olan Nenquimo’ya da topraklarını petrol arama çalışmalarından kurtarma mücadelesinde Waoraniler arasında çokça bulunan kadın liderler rehberlik etmişler. Ekvador hükümetinin kırk bin kilometrelik Amazon yağmur ormanı alanında on altı yeni petrol kuyusu için ihale açması üzerine Nenquimo liderliğinde Waorani halkı çevreyi korumak için direnişe geçti. Nenquimo “Ormanlarımız satılık değil” sloganıyla dijital platformlarda bir kampanya başlattı ve dört yüz bin kişinin imzalı desteğini almayı başardı. İki sivil toplum örgütünün yardımıyla, petrol sondajı için satışa çıkarılan alanın kapsamlı bir haritasının çıkarılması için çalışma başlattı. Halkının da katılımıyla ve GPS ile alan adım adım keşfedilerek, kameralar kurularak; bitki örtüsü, hayvanları, nehirleri tespit edildi ve petrol aramalarının yol açacağı doğa katliamının gözler önüne serilmesi için belgeler oluşturuldu. Nemonte ardından kendi yaşam alanları hakkında, halkını doğru bilgilendirmeden, çeşitli vaatler ve hediyelerle kandırarak arazi satışı için imza alan ve petrol sondajı için ihale açan Ekvador hükümetine karşı dava açtı. 2019 yılının Nisan ayında Waorani halkı lehine karar veren mahkeme, petrol kuyularına açılacak toprakları koruduğu gibi, hükümetin gelecekte herhangi bir toprağı satışa çıkarmadan önce orada yaşayan halkların onayını alması gerektiği hükmünü de verdi. Bu emsal karar çevrecilerce büyük sevinçle karşılandı.
Kadın öncülüğüne güveniyor
Koronavirüs salgınının ortaya çıkması ardından yerli halk çevredeki şiddetli kirlilik dalgasından kaçmak için ormanların derinliklerine kaçarken Nenquimo halkına virüs bulaştırma korkusuyla kentsel bir alanda kalıp kendisini izole etmeyi tercih etti. Böylece, Ekvador Amazon Yerli Milliyetleri Konfederasyonu-CONFENIAE tarafından yerli halkları salgından koruma amacıyla alınan ormanlara erişimin askıya alınması kararına uymuş oldu. CONFENIAE ormanda petrol, madencilik ve hidroelektrik sahalarında çalışan personelin de eskisi gibi ormana dönmemesini ve bu faaliyetlerin durdurulmasını istiyor. Yerli halklar salgın döneminde büyük risk altında bulunuyorlar. Nemonte Nenquimo liderliğindeki topluluğun ilk hastanesine uçakla otuz dakikada, ilk limana ise tekneyle ancak sekiz saatte ulaşılabiliyor.
Nemonte Nenquimo yalnızca ormanı korumada değil, geleceğe dair uygun çözümler bulma konusunda da kadın öncülüğüne güveniyor ve bu öncülüğü teşvik etmeye çalışıyor. Kurucularından olduğu Ceibo Alliance sivil toplum örgütü ile birlikte birkaç ülkede bulunan değişik milliyetlerden toplulukların savunucularına destek vermektedirler. Bu çalışma kapsamında A’i, Sionabai, Siekopai ve Waorani topluluklarının savunucuları eğitildiler; kendilerine hukuki teknik danışmanlık verilmektedir; yaşam alanlarına dönük ihlal ve tehditlere karşı icra ve şikayet sürecine destek başlatılmış bulunmaktadır.
Yerli halklar için umut oluyor
Ceibo Alliance’ın amacı; koruma, garanti ve haklara erişim konusunda tüm vatandaşlarına karşı yükümlülüklerini yerine getirmesi için devlete baskı yapmaktır. Toplulukların haklarının korunması için devlete baskı yapmak amaçları arasındadır. Bu nedenle de bu hakları koruyan bir anayasanın varlığını amaçlamaktadır.
Ceibo Alliance köyler arasında ittifaklar kurarak haklarını savunmada daha güçlü olmalarını sağlamaya çalışıyor. Halklar arasındaki birlik; tartışmalarla bilgilerini genişletmeye, halkların yasal hakları ve araçları konusunda, özellikle de hukuki mücadele konusunda bilgilerini artırmasına ve siyasal eylemler geliştirmesine hizmet ediyor. Hakları konusundaki bilinçsizlik yerli hakların kendilerini savunamamasının en temel sebeplerinden. Nemonte Nenquimo ve Ceibo Alliance bu konuda verdikleri mücadele ile yerli halklar için umut oluyor.
